Qytaıdyń strategııasy AQSh odaqtastaryn biriktiredi

VAShINGTON/LONDON – Amerıkanyń negizgi demokratııalyq seriktesterimen qarym-qatynasy jańa saılanǵan prezıdent Djo Baıden qyzmetine kiriskennen keıin qaıta jandana bastaıdy. Eýropadaǵy jáne Azııadaǵy odaqtastar Amerıka prezıdentiniń óz elinde demokratııalyq dástúrlerdi ustanýǵa, shetelde strategııalyq mindettemelerdi oryndaıtynyna jáne yntymaqtastyqta jumys isteıtinine úmit bildiredi.  

Álemdik demokratııa arasyndaǵy yntymaqtastyq, ásirese Qytaıǵa qarsy turý kezinde óte mańyzdy. О́tken aptada Eýropalyq odaqtyń atalǵan elmen ınvestısııalyq kelisimge qol qoıý týraly sheshimi eki taraptyń arasynda kelispeýshilik bar ekenin kórsetedi. Baıdenniń komandasy EO-ny kelisimnen bas tartýǵa úgittegenimen, oǵan qol qo­ıyl­dy (endi ratıfıkasııalanýy kerek).

Shynynda, Qytaıdyń birbetkeı áreketi álemniń demokratııalyq bóligin birlesip, oǵan qarsy turýǵa ıtermeleıtini anyq. Degenmen, Qytaıdyń geosaıa­sı áleýetiniń kúsheıýi, saýda jáne ınves­tısııalyq múmkindigi kóptegen eldi, tipti demokratııaly memleketterdi de qyzyqtyryp otyr. Soǵan baılanys­ty D.Baıden prezıdenttik qyzmetke kirise sala, úsh qaǵıdany basshylyqqa ala otyryp, Qytaıǵa qarsy birtutas demokratııalyq maıdan qurý úshin kúsh-jiger biriktirýdi bastaýy kerek.

Birinshiden, Amerıka Qurama Shtat­tary rıtorıkadan bas tartyp, Qytaıǵa myzǵymas dushpan emes, qorqynyshty básekeles retinde qaraǵany jón. AQSh-tyń qatań oqshaýlaý nemese agressıvti keri qaıtarý strategııasy Eýropada da, Azııada da qoldaýǵa ıe bolmaıdy. Kerisinshe, strategııalyq turǵyda keri áserin tıgizedi.

Áńgime Qytaıǵa qarsy qatań saıasat ustanýǵa kelgende Demokrattar da, Respýblıkashylar da bir-birinen asyp túsýi múmkin. Eger sheteldik seriktesteri Baı­dendi teketiresti odan ári órshitýge beıim dep sanasa, AQSh álemdegi iri de­mo­­kra­tııalar­dy biriktirýden góri bóli­nýine jaǵdaı jasaıdy. Qytaı qazirdiń ózinde Azııada jáne odan tys jerlerde aıtarlyq­taı geosaıası jáne ekonomıkalyq yqpalǵa ıe. Ásirese «Bir beldeý – bir jol» bastamasy, onyń jahandyq ınfraqurylym men kommersııalyq damýdaǵy aýqymdy ınvestısııalyq baǵdarlamasy ózekti bolyp tur. Jyndy bótelkeden shyǵarǵannan keıin, qaıta ishine kirgize almaısyń.

AQSh-tyń Qytaıǵa qatysty strategııasy qatań túrde emes, pragmatıkalyq realızm arqyly basqarylýy tıis. Árıne, AQSh tóze almaıtyn máselelerde, ásirese Taıvannyń avtonomııasy men Azııa-Tynyq muhıty aımaǵynda júzý erkindigi týraly sóz qozǵalǵanda óz pozısııasyn aıqyn kórsetýi kerek. Biraq AQSh pen Qytaı aımaqta ortaq kóshbasshylyqty kózdegeni jón. Bul – Qytaı men AQSh arasyndaǵy kıkil­jińnen qaýiptenip otyrǵan amerıkalyq taraptyń odaqtastaryn sabyrǵa shaqyratyn strategııalyq maqsat.

Ekinshiden, AQSh pen onyń negizgi odaqtastary Qytaı men saýda jáne ınvestısııasyna qarsy tize qosqany abzal. Ekonomıkalyq turǵyda shekteý jasaý múmkin emes. Qytaıdyń álemdik ekonomıkaǵa baılanysy óte joǵary. Soǵan qaramastan, osy elden ákelinetin ımporttyq taýarlardan jáne ádiletsiz saýda básekelestik sońǵy jıyrma jyl ishinde damyǵan elderdegi mıllıondaǵan jumys ornynyń jabylýyna ákelip soqty. Qytaımen aradaǵy básekelestik jaǵdaıdy teńestirýge kúshteý eldegi ekonomıka úshin tıimdi bolmaq.

Amerıka men onyń odaqtastary tıim­dilikti arttyrý úshin mámilege kelýi tıis. Prezıdent Donald Tramp sııaq­ty birjaqty áreket etý jáne EO-nyń taıaý­daǵy sheshimi sekildi áreketter Qytaıdy kúsheıtip qana qoımaı, álemdegi demo­kra­tııalyq kúshterdi teńestirip, yntymaq­tasý arqyly sheshim qabyldaýdy qıyn­datady. Tramptyń tarıfteri Qytaı nary­ǵyn yryqtandyrýǵa áser etken joq, biraq AQSh-tyń taýar tapshylyǵyn tómendetti.

Onyń ornyna Qytaıdyń zııandy saýda tájirıbelerine, onyń ishinde memlekettik sýbsıdııa men zııatkerlik menshikti ur­laýyna qarsy turý úshin jahandyq qysym qajet. Keń kólemde ekonomıkasyn shekteý múmkin emesine qaramastan, AQSh demokratııalyq odaqtastarymen birigip, jartylaı ótkizgishter men jasandy ıntellekt sekildi mańyzdy tehnologııalardy Qytaıǵa satýdan bas tartýy qajet. Jańa eksporttyq baqylaýdy engizý, sheteldegi qytaılyq ınvestısııalardy tekserip, retteý, 5G jelilerin qurý máselesinde Huawei-den aýlaq bolý jáne joǵary deńgeıli óndiristi elge qaıtarýda da muqııat bolǵan jón.

Bul qadamdar Baıden ákimshiligi men kóptegen basqa demokratııalyq elderdiń bıliginiń kóbirek jumys oryndaryn ashyp, orta tapqa joǵary jalaqy tóleýine jaǵdaı jasap, osy baǵyttaǵy bastamalaryn júzege asyrýǵa múmkindik beredi. Basty maqsat – ekonomıkalyq ósý men saýdadan túsken tabystyń neǵurlym kóbeıýin qamtamasyz etý. Infraqurylymǵa, bilim berý men qaıta daıarlaýǵa, ǵylymı-zertteý jumystary men jańartylatyn energııaǵa jumsa­latyn qarajat demokratııalyq elderge Qytaımen básekelesýine kómektesedi.

Úshinshiden, AQSh pen onyń demo­kra­tııa­lyq seriktesteri adam quqyǵy týraly áńgime qozǵalǵanda sózderi bir jerden shyǵýy tıis. Qytaı bıligi­niń azamattaryna erkindik bermeýge tal­pynýyn batyl aıyptaý el basshy­lyǵyn halyqaralyq pikirtalas barysynda qorǵanýyna ıtermeleıdi. Bul amerıkalyqtardyń Tramp kezindegi moraldyq bedeliniń buzylýyn qalpyna keltirýge kómektesedi.

Demokratııalyq kóshbasshylar Shyń­jańdaǵy az ult uıǵyrlardy basyp-janshyp, Gonkongke qysym kórset­kenderge sanksııa salý arqyly Qytaı bıliginiń shyǵyndaryn odan ári arttyra alady. Qytaı adam quqyqtaryn saq­tamaǵany úshin ózin synaǵan Aýstra­lııada sekildi elderdi jazalaý úshin eko­no­­mıkalyq qysym jasaǵanda, álem­degi demokratııalyq memleketter buǵan qarsy jaýap berýi qajet.

Osy úsh qaǵıda tóńireginde ortaq mámilege qol jetkizý Baıden ákimshili­giniń seriktesterimen tize qosa jumys isteýge nıetin ǵana bildirmeıdi. Bul Qytaıǵa qatysty másele aıtylǵanda Amerıkanyń oń jambasyna keletin odaqtastaryna áser etedi.

Qytaıdyń jalǵyz áriptesi bar – Soltústik Koreıa. Al AQSh-tyń shar­taraptyń túkpir-túkpirinde adal seriktesteri kóp. Qytaı ekonomıkasy aldaǵy onjyldyq sońynda eń úlken ekonomıkaǵa aınalmaq. Ishki jalpy ónimi álemdegi negizgi demokratııalardyń jalpy kóleminiń úshten bir bóligine teńesedi. Alda-jalda álemdik demokratııalyq elderi birlesip, geosaıası jáne ekono­mıka­lyq áleýetin biriktirse ǵana Qytaı­dy degenge kóndirýge múmkindik bar.

Baıden Qytaıǵa qatysty úılesimdi kózqaras qalyptastyrý úshin búkil bilgenin sarp etýi tıis. Biraq ol Qytaı­men jasaǵan saýdadan kóbirek paıda tabýdy oılaǵanymen, Eýropa men Azııadaǵy demokratııalyq memleketter Qytaıdyń túpki nıetine alańdaýshylyq bildiredi. Bul Baıden úshin taptyrmas múmkindik. Atalǵan elder odaqtastardy qurmetteıtin jáne Qytaımen qarym-qatynas jasaý úshin komandalyq jumys isteý qajettiligin baǵalaıtyn AQSh prezıdentin qýana qarsy alady.

Charlz KÝPChAN,

Bıll Klınton jáne Barak Obama prezıdenttigi kezinde ulttyq qaýipsizdik keńesiniń múshesi boldy. Djordjtaýn ýnıversıtetiniń halyqaralyq qatynastar jónindegi professory, halyqaralyq qatynastar keńesiniń aǵa ǵylymı qyzmetkeri,

Pıter TRÝBOVIS,

Halyqaralyq qatynastar professory jáne London ekonomıka mektebindegi AQSh ortalyǵynyń dırektory, Chatham House-tyń dosenti

Copyright: Project Syndicate, 2021.

www.project-syndicate.org