EAEO-daǵy múddemizdi laıyqty qorǵaı alamyz ba?

– Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqtyń jarǵylyq organdarynda tóraǵalyq etý jańa jyldan bastap Belarýs memleketi­­nen Qazaqstanǵa ótedi. Biz 2021 jyly odaq týraly shartty tolyqqandy júze­ge asyrýdy, kedergilerdi joıýdy, ózara tıim­di kooperasııalyq jáne halyqaralyq yntymaqtastyqty damytýdy, komıs­sııa­nyń kadrlyq quramyn qalyp­tas­tyrý prosedýrasyn jetildirý, onyń qyzmeti men jaýapkershiligin kúsheıtýdi negizgi basymdyq retinde josparlap otyrmyz, – degen bolatyn Qasym-Jomart Toqaev byltyr jeltoqsan aıyndaǵy otyrys kezinde.

Odaq aıasynda ótken alty jylda bes memleket arasyndaǵy alys-beris artty. 2020 jyldyń kórsetkishi boıynsha, Qazaqstan Reseıge 3,9 mlrd dollardyń taýaryn eksporttaǵan. Bul 2014 jyldyń qańtar-qazan aılarymen salystyrǵanda 26,4 paıyzǵa az dep jazady otandyq LS portaly. Tasymaldanǵan taýarlardyń negizgileri – metall rýdalary, tabıǵı ýran, temir, tabıǵı gaz jáne basqalar. Reseı óz kezeginde Qazaqstanǵa 10,7 mlrd dollardyń taýaryn tasyǵan. 2014 jylmen salystyrǵanda tasymal kólemi 6,8 paıyzǵa azaıǵan. Reseıden bizge kelgen taýarlar ishinde tabıǵı gaz, altyn, kólik quraldary, shanaqtar, qundy metall rýdalary bar.

Kórshiles Qyrǵyz Respýblıkasy ekonomıkalyq odaqqa 2015 jyldyń 12 tamyzynda qosyldy. Byltyr Qazaqstan Qyrǵyzstanǵa 452 mln dollardyń taýaryn jetkizgen (23,5 paıyzǵa az). Negizinen bizdiń elden kórshi elge temeki, un, bıdaı, tabıǵı gaz, tas kómir, tabıǵı ýran aparylady eken. Qyrǵyzstannan Qazaqstanǵa taýar ımporttaý alty jyl ishinde 33,7 paıyzǵa deıin tómendep ketken. 2020 jyldyń 10 aıynda 203 mln dollarǵa deıin jetti. Kóbine bizdiń el Qyrǵyzstannan áınek ónimderi, nan jáne sút ónimderin satyp alady.

Qazaqstannan Belarýsııaǵa tasy­mal­da­natyn taýar quny 2020 jyldyń 10 aıynda 6,3 paıyzǵa kóbeıip (2014 jylmen salystyrǵanda), 54,5 mln dollardy quraǵan. Tizimde munaı ónimderi, munaı gazy, alıýmınıı, temir buıymdary, maqta, kómir, qaldyqtar, mys synyq­ta­ry jáne tyńaıtqyshtar bar. О́z kezeginde Belarýsııadan Qazaq­stan­ǵa qant, sút ónimderi, traktor, kolbasa, dári, jıhaz, plastmassa buıymdary men shınalar jetkizilgen. Onyń jalpy quny 526,7 mln dollardy qu­raı­dy. Jetkizý 2014 jylmen salys­tyrǵanda 10,1 paıyzǵa tómen­de­gen.

Qazaqstannyń Armenııamen saýda-sattyq mólsherin aldyńǵy úsh memleketpen salystyrýǵa kelmeıdi. Dese de azdap eksport jáne ımport mólsheri bar. 2020 jyldyń 10 aıynda Armenııa Qazaqstannan 8,2 mln dollarǵa taýar satyp alǵan. Bir qyzyǵy, bul soma 6 jyl burynǵy ýaqytpen salystyrǵanda 25 ese kóp eken. Negizinen armıandar Qazaqstannan aýyl sharýashylyǵy ja­­n­ýar­laryn, qara metall buıymdaryn, temir buıymdary, munaı gazyn satyp alady. Armenııadan ımporttalatyn taýar kólemi 5,1 paıyzǵa azaıyp ketken. Byl­tyr­ǵy kórsetkish – 5,8 mln dollar. Kóbine ol jaqtan bizdiń elge spırttik ishimdikter, áshekeı buıymdar, dári-dármek pen plastmassa buıymdary keledi.

Bıyldan bastap qoldanysqa enetin ereje boıynsha, EAEO aıasynda taýar aınalymy kezinde ımporttaýshylar bir mezgilde kedendik deklarasııada ózde­ri­niń taýarlarynyń preferen­­sıal­dy emes jáne jeńildetilgen shyǵý tegi týraly málimetterdi kórsete alady. Sonymen qatar 2021 jyldyń 31 naýryzynan bas­tap transporttyq quraldardyń elektrondy pasport júıesi engiziledi. Qa­zir­diń ózinde Reseı atalǵan júıege to­lyq­taı kóshken. Endi ony ózge elder qoldanysqa engizýi kerek.

Sondaı-aq EAEO 2021 jyldan bastap sút ónimderin tańba­laý­dy da josparlap otyr. Atal­ǵan sharany bas­taý merzimi ónim túrine baılanysty 1 maýsymǵa deıin tańbalaý sharasy syr men balmuzdaqqa qoldanylsa, 1 qyr­kúıekke deıin sút, kefır, ıogýrt, súzbe ónimderi, 1 jeltoqsanǵa deıin 40 táý­lik­ke deıin saqtalatyn sút ónimderi tańbalanýy kerek.

Ekonomıkalyq kórsetkishter bo­ıynsha Qazaqstannyń jaǵdaıy keremet dep baǵalaýǵa kelmeıdi. Ázirge biz­diń el ınflıasııa boıynsha nashar kórsetkishke ıe (bizden keıin tek Qyr­ǵyz­stan ornalasqan). 2020 jyldyń qarasha aıynyń qorytyndysy bo­ıyn­sha Qazaqstandaǵy jyldyq ınflıasııa 7,3 paıyz boldy. Bul kórsetkish Qyrǵyzstanda – 8,2, Belarýsııada – 6,6, Reseıde – 4,4, Armenııada – 1,6 pa­ıyz. Sondaı-aq Qazaqstan azyq-túlik taýarlarynyń qymbattyǵy jóninen de alǵa shyǵyp ketken.

Úkimet basshysy Asqar Mamın Qa­zaq­stan EAEO aıasynda ózi­niń ulttyq múdde­sin laıyqty qorǵaı alyp otyr dep esep­teıdi.

– Elder ıntegrasııalyq prosesterden maksımaldy paıda alýǵa tyrysady, kóbinese ishki bıznes­ti qorǵaý maq­satynda óz mindet­temelerin buza­dy. Mun­daı jaǵdaılar úshin EAEO zań­namasynda bızneste kez­de­setin keder­gi­lerdi joıýǵa baǵyt­tal­­ǵan qajetti quraldar qa­ras­­­ty­rylǵan. Máselen, 2016 jyl­­dan beri EAEO aıasynda 65 kvalıfıkasııalyq kederginiń 54-i joıyldy. Sondaı-aq qazaq­standyq taýarlardyń se­rik­tes elder naryǵyna barýy úshin ulttyq deń­geıde jáne EAEO organdary aıasynda júıeli ju­mys júrgizilip jatyr,  degen edi A.Mamın byltyr depýtattyq saýalǵa jaýap berý kezinde.

Sonymen qatar byltyr 19 mamyrda ótkizilgen EAEO basshylarynyń otyrysy kezin­de Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan úshin birqatar tıimsiz bas­­tamany atap kórsetip, bul qatelikter 11 jel­toq­san kúngi otyrysqa deıin túzetilgen edi. Qazaqstannyń Saýda jáne ıntegrasııa mınıstri Baqyt Sultanovtyń aıtýynsha, áý basta EAEO-nyń damý strategııasynda Qazaqstannyń ekonomıkalyq múddesine saı kelmeıtin bastamalar kóp bolǵan.

– Qazaqstandyq tarap Qazaqstan Res­­pýb­lıkasynyń múd­­de­lerine qaı­shy keletin no­r­­malardy strategııadan alyp tas­taýǵa jáne odaq sheń­be­rin­de Qazaqstannyń eko­no­mıkalyq múddelerin ilgeri­le­te­tin bastamalardyń engizilýin qamtamasyz etýge qol jetkizdi. Qazaqstan sondaı-aq Strategııaǵa múshe memleketterde mem­le­kettik satyp alýlardy tolyq sıfr­lan­dyrý boıynsha is-sharalar keshenin ázirleý bastamalaryn engizýdi qamtamasyz etti. Qazir Qazaqstanda ǵana memlekettik satyp alý elektrondy formatta júzege asyrylady. EAEO seriktes elderinde osy salany tolyqqandy sıfr­lan­dyrýdyń bolmaýy bizdiń jetkizý­shi­leri­mizdiń osy memleketterdiń memlekettik satyp alýlaryna qatysý prosedýrasyn qıyn­da­tady. Sondyqtan bul máseleni sheshý biz úshin túbegeıli mańyzdy, – degen edi B.Sultanov.

Bıyldan bastap EAEO-ǵa múshe el­der­diń kez kelgen azamaty ózi jumys iste­gen odaq elderiniń úkimetinen zeı­neta­qy alýǵa quqyly. Osyǵan oraı Mem­­leket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqqa múshe mem­leketterdiń eńbek­shi­lerin zeınet­­­­aqymen qamsyzdandyrý týraly kelisimdi ratıfıkasııalaý týraly» zańǵa byltyr jeltoqsan aıynda qol qoıdy. Zań bo­ıynsha eńbekshiniń quqyǵy ózi jumys istegen eldiń azamaty­men teńesedi. Ár memleket óz aýma­ǵynda jumys istegen sheteldik azamatqa zeınetaqy tóleýi tıis. Eger bir azamat ózge tórt memlekettiń aýmaǵynda da jumys istese, onda sol tórt memleketten de jumys istegen merzimderine sáıkes zeınetaqy alady. Aldaǵy ýaqytta EAEO múshe memleketterdiń nesıe de­­rek­­terin de biriktirýdi josparlap otyr. Bul ózgeristerdiń Qazaqstannyń eko­nomıkalyq múddesine keltirer paıda-zalalyn aldaǵy ýaqytta tarazylaımyz.