Parıj kelisimin oryndaýdy keshiktirýge bolmaıdy

DÝBLIN. Koronavırýs 2020 jyly álemdi asty-ústine túsirdi. Sondaı-aq indet jahandyq syn-qaterlerge qarsy turý úshin saıası turǵyda ortaq mámile qajet ekendigin kórsetti. Osylaı birlesip áreket etkende ǵana adamdardyń tapqyrlyǵy men jańashyldyǵynyń arqasynda tabysty bola alamyz.

Biz buryn-sońdy bolmaǵan jyldamdyqpen koronavırýsqa qarsy tıimdi birneshe vaksına jasadyq, synap kórdik jáne egý jumystaryn bastap kettik. Endi adamzatqa qaýip tóndirip turǵan taǵy bir túıtkilmen – klımattyń ózgerýimen kúresýge qatysty sheshim qabyldaýymyz kerek. О́tken aıda BUU Bas hatshysy Antonıo Gýterrısh atap ótkendeı, «bizdiń bolashaqtaǵy qaýipsizdigimiz ben órkendeýimiz klımattyń jylynýyna qarsy batyl sharalar jasaýymyzǵa baılanysty».

Soǵan qaramastan, taıaýda, 12 jeltoqsanda ótken Klımat ambısııalar sammıtinde kóptegen eldiń basshylary tıisinshe min­detteme alǵan joq. Osy­laısha, másele­men kúresýdegi ujymdyq áreket jetkiliksiz kúıde qaldy. Áıtse de Eýropalyq odaq, Uly­brıta­nııa jáne basqa da klımat­tyń jylynýynan qatty zardap shegetin memleketter 2030 jylǵa deıingi parnıkti gazdar­dy azaıtý mindettemesin aıtarlyqtaı arttyrdy. Biraq AQSh, Japonııa, Qytaı jáne basqa da kómirqyshqyl gazyn kóp shyǵaratyn elder áli de mindettemesin oryndaýy kerek. Ásirese bıylǵy qarasha aıynda Glazgoda ótetin BUU Klımat konferensııasyna deıin úlgerýi qajet. Keleshektegi daǵ­darysqa jol bermeýdi kózdesek, mindettemeni oryndaýdy keshik­tirýge nemese beıjaı qaraýǵa keshirim joq.

Bes jyl buryn, uzaq jáne muqııat kelissózderden keıin álem elderi Parıj klımat keli­simin jasaý úshin bas qosty. Bul sońǵy jyldardaǵy kópjaqty dıp­lomatııanyń eń úlken jeńis­teriniń biri desek artyq aıtqan­dyq emes. Biraq oǵan qol qoıý bólek te, oryndaý bólek áńgi­me. Jahandyq jylynýǵa qar­sy is-áreketke uqyptylyqpen qara­masa, Parıj kelisiminiń múl­dem oryndalmaı qalý qaýpi bar.

Keıingi bes jyldaǵy oqıǵalar Parıjge jınalǵandardyń aqyl-oıyna kirip shyqpaǵan múldem jańa geosaıası landshaft qalyptas­tyrdy. Sol kezde koronavırýs nemese «Breksıt» sózderi kópshilikti mazalaı qoımaıtyn. Qazirgi tańda bul eki termın álemniń túkpir-túkpirindegi memleketterdiń basshylary men saıasatkerleriniń erekshe nazarynda tur.

Biraq bul oqıǵalardyń kún ótken saıyn ózektiligi artyp kele jatqan klımattyń jylynýy­na qarsy is-qımylǵa, ásire­se osy sala­daǵy jobalardy qar­jy­lan­dyrýǵa kedergi keltirýine jol bere almaımyz. Osydan on shaq­ty jyl buryn álemdegi eń baı el­der jahandyq jylynýǵa beıim­delý jáne onyń saldaryn azaı­tý sharalaryna kómektesý úshin 2020 jylǵa qaraı kedeı mem­leketterge jylyna 100 mıllıard dollar qarjy bólýge ýaǵda­las­qan-dy. Bul merzim ótip ketti, biraq berilgen ýáde áli oryndalǵan joq.

Degenmen, úmit úzýge áli erte. AQSh prezıdenttigine saılan­ǵan Djo Baıden Aqúı tizginin ustaı sala Parıj kelisimine qaıta qosy­latynyn málimdedi. Amerı­kalyq qoǵam Donald Tramptyń 4 jyl boıǵy qyńyr saıa­satynan keıin naǵyz kósh­bas­shyny qajet etedi. 100 mıllıard­tyq mindettemeniń óz bóligin oryndaýy úshin AQSh-tyń «Jasyl klımat qoryna» 2 mıl­lıard dollar tóleýi Parıj kelisimine qaıta qosylar aldyn­daǵy tamasha shara bolar edi. Bul qarajat Barak Obamanyń prezıdenttigi kezinde bólingen-tuǵyn. Sondyqtan ony AQSh qazynasynda ustap turýǵa eshqan­daı sebep joq.

Sol sekildi, basqa da aýqatty memleketter AQSh-tyń izin qýyp, ózderiniń mindettemesin oryndaýǵa salǵyrt qaramaýy tıis. Germanııa kansleri Angela Merkeldiń taıaýda jahandyq jylynýǵa qarsy áreket qoryna qatysty halyqaralyq jańa bastama kóterýi kóńil qýantady. Biraq keıingi jyldardaǵy oqıǵa­lar­dy eskersek, sózge senip, qol qýsy­ryp otyra berýge áste bolmaıdy.

Oǵan qosa álemniń búkil eli 2021 jyly Parıj kelisimi aıasynda óz mindettemelerin adal oryndaýǵa, memlekettik jarnalaryn jetkilikti tóleýge erikti túrde kirisip, osy qadamǵa beıjaı qaramaıtynyn anyq dáleldeýi tıis.

Yntymaqtastyq pen ádilet­tilik Parıj kelisiminiń jáne 2015 jyly qabyldanǵan BUU-nyń turaqty damý maqsattarynyń negizinde jatyr. Bul qaǵıda­lar men olardyń jaýapkershilik­teri burynǵydan da mańyzdy. О́ıtkeni álem koronavırýs­tan týyndaǵan daǵdarystan keıin turaqty qalpyna keltirýdi jos­parlap otyr.

Ashy shyndyq sol, Parıj kelisiminen keıingi bes jyldy bosqa jiberdik. Qazirgi min­det  – parnıkti gazdardyń shy­ǵary­­lymyn azaıtatyn saıasat júrgizý. Olardyń qatarynda qazba otynǵa sýbsıdııa berýdi toqtatý, kómirteginiń qunyn jo­ǵarylatý jáne jańartylatyn energııa kózderine ınvestısııalar bar. Mundaı áreketimiz tıisti deńgeıde oryndalýy tıis. Biraq klımattyq daǵdarys koronavırýs sekildi eshqandaı shekarany saqtamaıdy jáne memleketterdiń egemendigine baılanysty emes.

Byltyr álem nazary vırýsqa aýǵany­men, Aýstralııadaǵy jáne Kalı­fornııadaǵy dala órt­teri­nen bastap, Bengal shyǵa­naǵyn­daǵy surapyl daýylǵa deıin­gi aýa raıynyń kútpegen qu­by­lystaryna kýá bol­dyq. Osy apat­tardyń saldarynan eki mıllıonǵa jýyq adam evakýasııalandy. Sondaı-aq adamzat bolmysynyń óte názik ekenin tereń ári muqııat túsindik. Oǵan qosa shekaralarǵa, urpaqtan-urpaqqa qaramastan, bizdiń ómirimiz bir-birimen baılanysy tyǵyz.

Endeshe, Parıj kelisimimen 2030 jylǵa qaraı qadam basqanda álem kóshbasshylaryn, bıznesmender men qarapaıym tur­ǵyn­dardy qazirgi jasaǵan (ne jasa­ma­ǵan) áreketimizge qarap baǵa­laı­­myz. Bizdiń urpaǵymyz da, pla­ne­­t­a­myz da ózimshil, qysqa mer­zimdi áreketke tózbeıtini anyq.

Merı ROBINSON,

Irlandııanyń burynǵy prezıdenti, BUU Adam quqyǵy jónindegi joǵarǵy komıssary qyzmetin atqarǵan, The Elders tobynyń tóraǵasy

Copyright: Project Syndicate, 2021.

www.project-syndicate.org