Breksıt taǵdyrdyń jazǵany ma?

LONDON. Bir jaǵynan alǵanda, Ulybrıtanııanyń Eýropalyq odaqtan shyǵýy – aılakerlikke salǵan burynǵy premer-mınıstr Devıd Kemeronnyń tym aqyldy saıasatynyń saldary. 2015 jyly Ulybrıtanııanyń Táýelsizdik partııasy qozǵalysynyń jetekshisi Naıdjel Farajdyń úndeýine ja­ýap retinde, oǵan qosa kele jatqan jalpy saılaýda konservatorlardyń basymdyǵyn qamtamasyz etý úshin Kemeron Ulybrıtanııanyń EO-da qalý-qalmaýy týraly referendým ótkizýge ýáde berdi. Onyń paıymdaýynsha, óz jaqtastary jeńiske jetip, Ulybrıtanııa Eýropalyq odaq quramynda qala berýge tıis edi. Ol birinshi maqsatyna ǵana qol jetkizdi. Biraq 2016 jylǵy referendýmda Ulybrıtanııanyń Eýropalyq odaqtan shyǵýyn qoldaıtyndar jeńiske jetken soń, qyzmetinen ketti. 

Osy turǵydan qaraǵanda, Breksıt – saıasatkerdiń taktıkalyq qateliginen týyndaǵan tarıhı kezdeısoq oqıǵa. Biraq bul kúrdeli saıası jaǵdaıdyń betki jaǵy ǵana. Nemis fılosofy Georg Vılgelm Frıdrıh Gegel «Mınervanyń úkisi tek ymyrt túsken kezde ǵana qanatyn jaıady» dep jazǵanynda, tarıhtyń shynaıy kelbeti oqıǵadan keıin ǵana aıqyn bolatynyn bildirgen-di. Áńgime arqaýyna alynǵan oqıǵa – kútpegen saldar zańy­nyń jarqyn mysaly. Kemeronnyń saıası aıla-sharǵysy osyǵan ákelip soqty. Onyń saıası shamshyldyǵy Gegel aıtqan Veltgeıstiń nemese álemdik rýhtyń jumysyn – tarıhta kózge kórinbeıtin kúshtiń áreketin oryndady.

Shyndyǵynda, sol kezeńde pikirtalas­qa qa­tysqandardyń eshqaısysy mun­daı nátı­je kútken joq. Shyǵýdy qolda­ǵan­dar da, qalýdy jaqtaǵandar da ózderine qajetti jeńiske jetý qıyn dep eseptedi.

Áıtse de, keıinge kóz salsaq, Ulybrı­tanııa­nyń Eýropadan emes, ınstıtýsıo­naldy turǵyda Eýropalyq odaq qura­mynan shyǵýy ýaqyt enshisindegi sharýa bolatyn. Qııalǵa erik berip, shyǵýdy qol­da­ǵandar qarańǵylyqtyń jaqyn­daǵanyn sezdi, al qalýdy qoldaǵandar baıqamady deýi múmkin.

Degenmen, Ulybrıtanııa EO-ǵa kesh qosyl­dy jáne ondaǵylarǵa qolaısyz múshe edi. Onyń saıası salmaǵy kúsheıip, Odaqtyń bolashaǵyna qaýip tóndirdi. О́tken­ge kóz júgirtsek, Ulybrıtanııanyń at ­quı­ryǵyn kesýi 1992 jylǵy Maast­rıht kelisimimen qurylǵan Ekono­mıka­lyq jáne valıýtalyq odaqtan (EMU) shyǵý týraly sheshiminen bastaldy.

Eýropalyq odaqtyń búkil múshesi kirýge tıis EMU saıası odaqtyń negizgi bas­paldaǵy atanýy tıis-tuǵyn. Birtutas valıý­­taǵa básekeles saıası qarsylastyń bol­­­maýynan týyndaǵan 2012-2014 jyl­dar­­daǵy eýroaımaq daǵdarysyn Eýro­palyq odaq lıderleri memleket qurýdy odan ári damytýǵa qajetti demeý dep eseptedi.

Sol kezdegi daǵdarystan beri Eýropa­lyq odaq salyqtyq odaqqa, banktik odaq­qa jáne Eýropalyq ortalyq bank­tiń nesıe berýshi quraly qyzmetine qatys­ty senimsiz qadam jasady. Áli kúnge deıin qaǵaz júzinde qalǵanyna qara­mas­tan, Eýropalyq komıssııa, Eýro­pa­lyq parlament jáne Eýropalyq orta­l­yq banktiń baqylaý jáne qadaǵalaý óki­let­tikterin kúsheıtýge áreket etti. Koronavırýs pandemııasynan týyndaǵan eko­nomıkalyq daǵdarys bıýdjeti mol qut­qarý josparyn jasaýǵa ıtermeledi. Sony­men, shyǵýdy qoldaǵandar EO-nyń ekonomıkalyq qurylymyna engen fe­de­­ra­lıstik uǵymdy ańǵarǵany durys boldy.

Biraq federalızm Eýropanyń alǵa qoıǵan maqsaty ma? Kóptegen federalıs­ter eger EO-nyń 27 múshesi saıası odaqqa biri­ge almasa, Eýropa memleketteriniń odaq­tasýynan múldem bas tartatynyn aıtady.

Alaıda mundaı pikirdi tyńdaý qate. Eýropanyń keleshegine qatysty birneshe yqtımal jaǵdaı bar. Germanııanyń buryn­ǵy qarjy mınıstri Volfgang Shab­le aıtyp ketkendeı, bir nusqa – Eýro­panyń «aınymaly geometrııa­sy». Germanııa bastaǵan múshe-memleketterdiń negizgi toby birtutas valıýta júıesiniń jumys isteýi úshin jetkilikti dárejede odaqtassa, Jerorta teńizi toby rette­letin aıyrbas baǵamdary sııaqty ıkemdi kelisimdi tańdamaq.

Mundaı baǵyt aqylǵa qonymdy ári yqtımaldylyǵy joǵary. Biraq Eýropa bul baǵytty ustanǵan joq, óıtkeni onyń tartymsyzdyǵynan bólek, Eýropa bolmysynan ónimdi jáne ónimsiz óńir men násilge bólinedi degen eski ıdeıany qaıta jandandyrady (bálkim beısanalyq turǵyda). Biraq mundaı jaǵdaı bolýy ábden múmkin.

Jańǵyrǵan ortaǵasyrlyq kózqaras kópshilikti eliktiredi. Kent ýnıversı­teti­niń saıasattanýshysy Adrıan Pabst búgingi eýropalyq júıeni «gıbrıdti ınstıtýttar, bir-birimen qabattasqan ıýrısdıksııalar, birneshe múshelik, polısentrlik bılik jáne kóp deńgeıli basqarý» quramynan turady dep sıpattaıdy. Mundaı Eýropa quqyqtyq kelisim­sharttarǵa emes, áleýmettik qaty­nas­tardyń shynaıylyǵyna negizdelgen.

О́zara adaldyq tólqujattarǵa emes, shyn mánindegi jaqyndyqqa baılanys­ty. Al «ózara kómektesý» – jalpy min­det­terdi sheshýdiń ádisi men túrtkisi. Mundaı Eýropa sýbsıdııa jáne ortaq tragedııa sııaqty ıdeıalarǵa baıyppen qaraıdy. Onyń kózqarasyna sáıkes federaldyqtar mańyzdy dep sanaıtyn ortalyq baqylaýsyz-aq ekonomıkalyq basqarýdyń barlyq qajetti mindetterin azamattyq qoǵam oryndaı alady.

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtala sala, bir ortalyqqa shoǵyrlanbaǵan Eýropa ıdeıasy Gıtler ımperııasynyń joıqyn polıýsi men bir-birimen soǵysqan memleketter arasyndaǵy ońtaıly orta jol retinde usynyldy. Bul, ásirese, Germanııada, álsiz federalızm negizinde federatıvtik respýblıka qurylǵan memlekette anyq ańǵaryldy. Djon Meınard Keınsti de «kishigirim saıası jáne mádenı birlikterdi úlkenirek jáne tyǵyz ekonomıkalyq odaqqa biriktirý» ıdeıasy qyzyqtyrdy.

Eger Eýropa osy baǵytta damyǵanda, Uly­brıtanııa Eýropalyq odaqtan son­sha­lyqty alshaq ketpeıtin edi. О́ıtkeni odaqtyń ózi basqasha qurylatyn edi. Biraq Pabstyń sózine súıensek, eýropalyq ıdeıa Jan Monnet sııaqty memleket qu­rý­shylardyń ınstrýmentaldy «neo­fýnk­sıonalızmine» jáne normaǵa emes, erejege negizdelgen naryqtyq tártip­ti qalaıtyn Haıekshilerdiń «ordo-lıberalızmine» boı urdy.

Jańartylǵan feodalızm kózqarasy­nyń bolashaqqa qandaı da áseri týraly paıymdaý mańyzdy. Birinshiden, bul ıdeıanyń akademııalyq turǵyda aqtap alatyn óte mańyzdy ótkir analıtıkalyq qyry joq. Áleýmettanýshylar memleket, naryq jáne qoǵam turǵysynan oılanady jáne óz jumystaryn saıası ǵylymdar, ekonomıka jáne áleý­met­taný salalaryna bólise alady. Biraq akade­mııa­lyq shekaralarǵa kedergi keltiretin áleýmettik oılar shemasy olardy jaǵaǵa shyǵyp qalǵan kıtterge uqsatady.

Onyń ústine, feodaldyq Eýropa dinı jáne mádenı jaǵynan óte alshaq bolǵanymen, ekonomıkalyq turǵydan turaqty edi. Qaıta órleý dáýirindegi qalalar, qazirgi zamannyń izasharlary oı men ónerdiń ǵajaıyptaryn týyndatty. Biraq tehnologııalyq progress, eńbek ónimdiliginiń ósýi nemese jan basyna shaqqandaǵy tabystyń artýy baıaý bolatyn. Ekonomıkanyń damýyna qol jetkizý úshin Eýropanyń soltústik-batysynda jańadan boı kótergen memleketter birikti.

Qazirgi demokratııanyń negizgi talaby – turaqty ekonomıkalyq ósim men bárine ortaq teń jaǵdaı jasaýǵa qajetti jergilikti jáne ortalyqtandyrylǵan baqylaýdyń tabysty úılesimin qamta­masyz etý. Múmkin Eýropada osyǵan bas­taıtyn jol bar shyǵar. Biraq Brexit ony áli tappaǵanymyzdy kórsetti.

Robert SKIDELSKII,

Ulybrıtanııanyń Lordtar palatasynyń múshesi,

Ýorvık ýnıversıtetiniń saıası ekonomıka professory,

Djon Meınard,

Keınstiń úshtomdyq ómirbaıanynyń avtory. Ol óziniń saıası mansabyn Leıborıstik partııadan bastaǵan, Konservatıvtik partııanyń lordtar palatasyndaǵy qazynashylyq isteri jónindegi ókili mindetin atqarǵan. 1999 jyly Kosovoǵa NATO-nyń aralasýyn synaǵany úshin Konservatıvtik partııadan shyǵarylǵan

Copyright: Project Syndicate, 2021.

www.project-syndicate.org