Vaksınany bólý máselesi «bas qatyryp» tur

MELBÝRN. Covid-19-ǵa qarsy vaksınalar qoldanysqa engizile bastady. Endi, saıasatkerler ony tez jáne ádiletti túrde qalaı bólý kerek degen máselege «bas qatyryp» otyr. Densaýlyq saqtaý salasynyń qyzmetkerleri birinshi kezekte vaksına alýy kerek. Buǵan bári kelisedi. Sebebi olar vırýstyń kesirinen naýqastanǵandardyń ómirin saqtap qalýy úshin kúresýge tıis. Biraq odan keıin kimge vaksına egý kerek degen másele tóńiregindegi pikirtalas qyzyp tur. 

Derekterge súıensek, 65 jastan asqandardyń koronavırýs ınfeksııa­synan qaıtys bolý yqtımaldylyǵy jas­tarǵa qaraǵanda joǵary. Al 75 jas­tan asqandarǵa múldem qaýipti.

Kelesi derekter bylaı deıdi. AQSh-ta jáne basqa da birqatar memleket­te múmkindigi shekteýli túrli násil men etnos ókilderiniń ortasha ómir súrý uzaqtyǵy áldeqaıda tómen. Sondyqtan olardyń arasynda 65 jastan asqandar sany az. Eger vaksına egýde biz qarııa kisilerge basymdyq bersek, joǵaryda aıtylǵan azshylyqtyń jalpy halyqpen salystyrǵandaǵy praporsııasy az bol­maq. Osyndaı az ult ókilderiniń kezigip júrgen qıyndyqtarynyń bárin eskersek, mundaı nárse ádiletsizdik sekildi.

Osyndaı ádiletsizdikke jol bermeý maqsatynda AQSh-tyń Aýrýlardy baqylaý jáne aldyn alý ortalyǵynyń (CDC) qoǵamdyq densaýlyq saqtaý qyzmetkeri Ketlın Dolıng basqasha áreket etýdi usynyp otyr. CDC-nyń Immýndyq tájirıbe jónindegi konsýltatıvtik komıtetine jasaǵan prezentasııasynda Dolıng mynandaı bastama kóterdi. Onyń aıtýynsha, «negizgi jumysshylar» – shamamen 87 mıllıonǵa jýyq adam 65 jastan asqan 53 mıllıon amerıkalyqtan bu­ryn ekpe alýǵa tıis. Tipti, mundaı qadam ólim-jitim kórsetkishin 0,5 paıyz­dan 6,5 paıyzǵa deıingi aralyqta qaldy­ratynyna qaramastan, ol osyny aıtyp otyr (Mundaı boljam jasaýymyz vaksınanyń qanshalyqty koronavırýs­tan qorǵaıtynyn, ekpe qabyldaǵan adamnyń naýqastanbaıtynyn nemese SARS-CoV-2 vırýsyn tasymaldamaıtynyn áli kúnge tolyqqandy bilmeýimizge baılanysty).

Egde jastaǵy amerıkalyqtardy vaksınany kóbirek kútýge májbúrleý saıasaty mynaǵan baılanysty. Aq násildi amerıkalyqtar násildik turǵyda basqalarǵa qaraǵanda kóbirek. Sondyqtan násildik jáne etnostyq azshylyqqa basymdyq beretin ádiletsizdikke jol bermeý úshin olar óz ómirin qurban etýge bar. Biraq másele munymen bitpeıdi. Koronavırýstan qaıtys bolǵan 65 jastan asqan adamdar arasynda mundaı násildik jáne etnostyq azshylyqtyń sany kóp emes. Mettıý Iglesıas pen Iаscha Moýnk sııaqty birneshe sarapshynyń aıtýynsha, «negizgi qyzmetkerlerge» basymdyq berý ádiletti emdeýdi qajet etetin azshylyq qaýymdastyqtardyń ólim-jitimine ákeledi.

CDC konsýltatıvtik komıteti barlyq «negizgi qyzmetkerlerge» basym­dyq berý týraly usynysty qabyl­damady. Onyń ornyna birinshi bolyp vaksına qabyldaıtyndar tizimin 30 mıllıonǵa deıin azaıtyp, ony «tótenshe jaǵdaıdyń aldyn alý, muǵalimder jáne azyq-túlik dúkenderiniń qyzmetkerleri» sııaqty «aldyńǵy qatarly mańyzdy jumysshylar» dep bekitti. Sonymen qatar 75 jastan asqan adamdarǵa birdeı basymdyq usyndy.

Bul usynys eń qaýipti toptarǵa basymdyq berýdi de, barlyq negizgi qyzmet­kerlerge basymdyq berýdi de qamtıdy. Iаǵnı aldyńǵy qatarda júr me, joq pa oǵan qaramaıdy. Shyn mánin­de, «negizgi qyzmetkerlerdiń» qaýip­siz­­di­gin qamtamasyz etip, olardyń ju­mys­qa barýyna múmkindik berý óte mańyz­dy. 75 jastan asqan adamdarǵa osyn­daı basymdyq berý vırýstyń saldary­nan jalpy qaza tabatyndar sany tómendeıtinin, sondaı-aq az qamtylǵan azshylyq ókilderiniń de qaıtys bolý kórsetkishi azaıatynyn kórsetedi.

CDC usynysy mindetti emes. Sondyqtan ár shtatta sany az etnos pen násil ókilderine teń dárejede qarap, kóp adamnyń ómirin saqtap qalý úshin ony túzetýge múmkindik mol. Illı­noıs shtatynyń densaýlyq saqtaý depar­tamentiniń dırektory Ngozı Ezıke jaqynda ótken «Nıý-Iork Taıms» gaze­tiniń vaksınany taratý týraly dóńgelek ústelde muny qalaı jasaýǵa bolaty­nyn keńinen áńgimelep berdi. Ol násildik jáne etnostyq azshylyqtardy emdeý jónindegi nusqaýlyq aqtarǵa qol­dany­latyn nusqaýlyqtan erekshe­lenetin medısınalyq jaǵdaılar bar ekenin atap ótti.

Máselen, qýyq asty beziniń qaterli isigi skrınıngi. Bul aýrý aq násil­di er adamdarǵa qaraǵanda afroamerı­kalyq­tarda jıi kezdesetindikten, olardy erterek tekserýden ótkizý usynylady. Sondyqtan negizgi mindet – skrınıng júrgizilýge tıis táýekel deńgeıinde turǵan barlyq adamdardy tekserý.

Eger AQSh vaksınalaýdyń qazirgi basymdyqtaryn saqtap qalsa, biraq táýekel deńgeıi birdeı adamdarǵa teńdeı qaraý prınsıpi qoldanylsa, saıa­sat­kerler afroamerıkalyq, latyn jáne jergilikti amerıkalyq qaýym­dastyqtardyń músheleri 75 jas­taǵy aq násildi nemese azııalyq amerı­ka­lyqtarmen salystyrǵanda qaı jasta qaýipti shekke jetetinin esepteýi tıis. Sodan keıin násil men etnosty eskere otyryp, kimniń qaı jasta vaksına alýy kerektigin anyqtaýy kerek. Qolymyzda munyń qanshalyqty ózgeshe bolatynyn kórsetetin derek joq. Biraq vaksınany ekinshi tol­qynmen alatyndar tizimine, mysa­ly, 72 jastaǵy afroamerıkalyq er adam kirýge quqyly, al aq násildi 74 jas­­taǵy er adam enbeýi múmkin.

Keıbireýler muny násilshildikke oralý dep, oǵan qarsylyq bildirýi múmkin. Biraq olaı bola qoımas. Neǵurlym jekelengen dálelder tabylmasa, násil vırýstan zardap shegýdiń ındıkatory retinde qoldanylady. Ártúrli násildik jáne etnostyq toptardyń múshelerine olardyń jalpy qoǵamdaǵy úlesterine proporsııaly túrde vaksına egý kerek degen prınsıp basshylyqqa alynbaıdy. Bul etıkalyq turǵydan mańyzdy emes. Maqsat – kóp adamnyń ómirin saqtap qalý, bul bizdiń basty nazarymyzda bolýy qajet.

Pıter SINGER,

Prınston Ýnıversıtetiniń bıoetıka professory jáne kommersııalyq emes «Siz saqtaı alatyn ómir» uıymynyń negizin qalaýshy

Copyright: Project Syndicate, 2021.

www.project-syndicate.org