«Jut jeti aǵaıyndy» demekshi, koronavırýs pandemııasy álemdi birqatar qıyndyqqa dýshar etti. Indet saldarynan kóptegen jumys oryndary jabylyp, qyzmet kórsetý salalary úlken shyǵynǵa ushyrady. Budan bólek, Covid-19-ǵa qarsy vaksına ázir bolǵanymen, ony jetkizý, tasymaldaý máselesi de ózektiligin joǵaltqan joq. Project Syndicate jobasy aıasynda «Egemen Qazaqstan» basylymy jarııalaǵan maqalalar toptamasynda koronavırýstyń teris áserleri týraly sóz qozǵalady.
Prınston Ýnıversıtetiniń bıoetıka professory Pıter Sınger koronavırýsqa qarsy vaksınany egýde kezigetin qıyndyqtardy etıkalyq turǵyda taldaıdy. Onyń aıtýynsha, ekpe birinshi kezekte densaýlyq saqtaý salasynyń mamandaryna salynýǵa tıis. Buǵan talas joq. Alaıda ekinshi kezekte kimderge vaksına egilýi kerek? Maqala avtory bul máselege etıkalyq turǵyda qaraýdy usynady. Iаǵnı tizimdi túzer kezde qarııa kisilerdi ǵana emes, násildik jáne etnostyq erekshelikti de eskerý qajet.
Queen Mary ýnıversıteti Jahandyq saıasat ınstıtýtynyń halyqaralyq ekonomıka professory Paola Sýbachkı koronavırýs pandemııasy Afrıkadaǵy kedeı memleketterge aýyr soqqy boldy dep esepteıdi. Maqala avtorynyń aıtýynsha, Beıjiń bıligi «qara qurlyqtaǵy» damýshy elderge sharttary qatań nesıelerdi kóptep berip, olardy qarmaǵyna túsirdi dep jazady.
Esterińizge salaıyq, álemdegi mańyzdy da ózekti taqyryptar jóninde biregeı kontent ázirleıtin Project Syndicate jobasy maqalalary Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrliginiń qoldaýymen jaryq kórip otyr.

MELBÝRN. Covid-19-ǵa qarsy vaksınalar qoldanysqa engizile bastady. Endi, saıasatkerler ony tez jáne ádiletti túrde qalaı bólý kerek degen máselege «bas qatyryp» otyr. Densaýlyq saqtaý salasynyń qyzmetkerleri birinshi kezekte vaksına alýy kerek. Buǵan bári kelisedi. Sebebi olar vırýstyń kesirinen naýqastanǵandardyń ómirin saqtap qalýy úshin kúresýge tıis. Biraq odan keıin kimge vaksına egý kerek degen másele tóńiregindegi pikirtalas qyzyp tur.
Derekterge súıensek, 65 jastan asqandardyń koronavırýs ınfeksııasynan qaıtys bolý yqtımaldylyǵy jastarǵa qaraǵanda joǵary. Al 75 jastan asqandarǵa múldem qaýipti.
Kelesi derekter bylaı deıdi. AQSh-ta jáne basqa da birqatar memlekette múmkindigi shekteýli túrli násil men etnos ókilderiniń ortasha ómir súrý uzaqtyǵy áldeqaıda tómen. Sondyqtan olardyń arasynda 65 jastan asqandar sany az. Eger vaksına egýde biz qarııa kisilerge basymdyq bersek, joǵaryda aıtylǵan azshylyqtyń jalpy halyqpen salystyrǵandaǵy praporsııasy az bolmaq. Osyndaı az ult ókilderiniń kezigip júrgen qıyndyqtarynyń bárin eskersek, mundaı nárse ádiletsizdik sekildi.
Osyndaı ádiletsizdikke jol bermeý maqsatynda AQSh-tyń Aýrýlardy baqylaý jáne aldyn alý ortalyǵynyń (CDC) qoǵamdyq densaýlyq saqtaý qyzmetkeri Ketlın Dolıng basqasha áreket etýdi usynyp otyr. CDC-nyń Immýndyq tájirıbe jónindegi konsýltatıvtik komıtetine jasaǵan prezentasııasynda Dolıng mynandaı bastama kóterdi. Onyń aıtýynsha, «negizgi jumysshylar» – shamamen 87 mıllıonǵa jýyq adam 65 jastan asqan 53 mıllıon amerıkalyqtan buryn ekpe alýǵa tıis. Tipti, mundaı qadam ólim-jitim kórsetkishin 0,5 paıyzdan 6,5 paıyzǵa deıingi aralyqta qaldyratynyna qaramastan, ol osyny aıtyp otyr (Mundaı boljam jasaýymyz vaksınanyń qanshalyqty koronavırýstan qorǵaıtynyn, ekpe qabyldaǵan adamnyń naýqastanbaıtynyn nemese SARS-CoV-2 vırýsyn tasymaldamaıtynyn áli kúnge tolyqqandy bilmeýimizge baılanysty).
Egde jastaǵy amerıkalyqtardy vaksınany kóbirek kútýge májbúrleý saıasaty mynaǵan baılanysty. Aq násildi amerıkalyqtar násildik turǵyda basqalarǵa qaraǵanda kóbirek. Sondyqtan násildik jáne etnostyq azshylyqqa basymdyq beretin ádiletsizdikke jol bermeý úshin olar óz ómirin qurban etýge bar. Biraq másele munymen bitpeıdi. Koronavırýstan qaıtys bolǵan 65 jastan asqan adamdar arasynda mundaı násildik jáne etnostyq azshylyqtyń sany kóp emes. Mettıý Iglesıas pen Iаscha Moýnk sııaqty birneshe sarapshynyń aıtýynsha, «negizgi qyzmetkerlerge» basymdyq berý ádiletti emdeýdi qajet etetin azshylyq qaýymdastyqtardyń ólim-jitimine ákeledi.
CDC konsýltatıvtik komıteti barlyq «negizgi qyzmetkerlerge» basymdyq berý týraly usynysty qabyldamady. Onyń ornyna birinshi bolyp vaksına qabyldaıtyndar tizimin 30 mıllıonǵa deıin azaıtyp, ony «tótenshe jaǵdaıdyń aldyn alý, muǵalimder jáne azyq-túlik dúkenderiniń qyzmetkerleri» sııaqty «aldyńǵy qatarly mańyzdy jumysshylar» dep bekitti. Sonymen qatar 75 jastan asqan adamdarǵa birdeı basymdyq usyndy.
Bul usynys eń qaýipti toptarǵa basymdyq berýdi de, barlyq negizgi qyzmetkerlerge basymdyq berýdi de qamtıdy. Iаǵnı aldyńǵy qatarda júr me, joq pa oǵan qaramaıdy. Shyn máninde, «negizgi qyzmetkerlerdiń» qaýipsizdigin qamtamasyz etip, olardyń jumysqa barýyna múmkindik berý óte mańyzdy. 75 jastan asqan adamdarǵa osyndaı basymdyq berý vırýstyń saldarynan jalpy qaza tabatyndar sany tómendeıtinin, sondaı-aq az qamtylǵan azshylyq ókilderiniń de qaıtys bolý kórsetkishi azaıatynyn kórsetedi.
CDC usynysy mindetti emes. Sondyqtan ár shtatta sany az etnos pen násil ókilderine teń dárejede qarap, kóp adamnyń ómirin saqtap qalý úshin ony túzetýge múmkindik mol. Illınoıs shtatynyń densaýlyq saqtaý departamentiniń dırektory Ngozı Ezıke jaqynda ótken «Nıý-Iork Taıms» gazetiniń vaksınany taratý týraly dóńgelek ústelde muny qalaı jasaýǵa bolatynyn keńinen áńgimelep berdi. Ol násildik jáne etnostyq azshylyqtardy emdeý jónindegi nusqaýlyq aqtarǵa qoldanylatyn nusqaýlyqtan erekshelenetin medısınalyq jaǵdaılar bar ekenin atap ótti.
Máselen, qýyq asty beziniń qaterli isigi skrınıngi. Bul aýrý aq násildi er adamdarǵa qaraǵanda afroamerıkalyqtarda jıi kezdesetindikten, olardy erterek tekserýden ótkizý usynylady. Sondyqtan negizgi mindet – skrınıng júrgizilýge tıis táýekel deńgeıinde turǵan barlyq adamdardy tekserý.
Eger AQSh vaksınalaýdyń qazirgi basymdyqtaryn saqtap qalsa, biraq táýekel deńgeıi birdeı adamdarǵa teńdeı qaraý prınsıpi qoldanylsa, saıasatkerler afroamerıkalyq, latyn jáne jergilikti amerıkalyq qaýymdastyqtardyń músheleri 75 jastaǵy aq násildi nemese azııalyq amerıkalyqtarmen salystyrǵanda qaı jasta qaýipti shekke jetetinin esepteýi tıis. Sodan keıin násil men etnosty eskere otyryp, kimniń qaı jasta vaksına alýy kerektigin anyqtaýy kerek. Qolymyzda munyń qanshalyqty ózgeshe bolatynyn kórsetetin derek joq. Biraq vaksınany ekinshi tolqynmen alatyndar tizimine, mysaly, 72 jastaǵy afroamerıkalyq er adam kirýge quqyly, al aq násildi 74 jastaǵy er adam enbeýi múmkin.
Keıbireýler muny násilshildikke oralý dep, oǵan qarsylyq bildirýi múmkin. Biraq olaı bola qoımas. Neǵurlym jekelengen dálelder tabylmasa, násil vırýstan zardap shegýdiń ındıkatory retinde qoldanylady. Ártúrli násildik jáne etnostyq toptardyń múshelerine olardyń jalpy qoǵamdaǵy úlesterine proporsııaly túrde vaksına egý kerek degen prınsıp basshylyqqa alynbaıdy. Bul etıkalyq turǵydan mańyzdy emes. Maqsat – kóp adamnyń ómirin saqtap qalý, bul bizdiń basty nazarymyzda bolýy qajet.
Pıter SINGER,
Prınston Ýnıversıtetiniń bıoetıka professory jáne kommersııalyq emes «Siz saqtaı alatyn ómir» uıymynyń negizin qalaýshy
Copyright: Project Syndicate, 2021.
www.project-syndicate.org
Qazaqstan-Lıýksembýrg dıplomatııalyq qatynasyna 30 jyl toldy
Qazaqstan • Búgin, 16:13
Qazaqstan Túrki memleketteri Uıymy Qaýipsizdik Keńesiniń kezdesýine qatysty
Qazaqstan • Búgin, 15:35
Qazaqstan-О́zbekstan shekarasyndaǵy ótkizý pýnktteri jumysyn ýaqytsha toqtatty
Qazaqstan • Búgin, 15:05
Jetisý óńirinen shyqqan qos tulǵaǵa eskertkish ornatyldy
Aımaqtar • Búgin, 14:26
Prezıdent Almaty ákimin qabyldady
Prezıdent • Búgin, 14:07
«Qazfosfat» kásiporynda 2 jumysshy mert boldy
Qoǵam • Búgin, 13:00
Almaty men Aqtóbede aýa sapasy nasharlaıdy
Aýa raıy • Búgin, 12:20
Iranda 6 baldyq jer silkinisi boldy
Álem • Búgin, 11:20
О́tken táýlikte 187 adam indet juqtyrdy
Koronavırýs • Búgin, 10:40
Ekibastuzda polısııa qyzmetkerleri alaıaqtardy quryqtady
Qoǵam • Búgin, 10:07
Qazaqstandyq basketbolshylar álem chempıonaty irikteýiniń birinshi kezeńinen ótti
Sport • Búgin, 09:30
Búgin aqyn Muhtar Shahanov 80 jasqa toldy
Qazaqstan • Búgin, 09:02
Elordada sýburqaqtan enterovırýs anyqtaldy
Elorda • Keshe
Maqtaaral turǵyny aýlasynan adam súıegin taýyp aldy
Oqıǵa • Keshe
О́skemende 4,3 mln teńge jymqyrǵan esepshi ustaldy
Oqıǵa • Keshe
Otandyq kásipkerler keńesiniń otyrysy jańa formatta ótti
Úkimet • Keshe
Birneshe óńirde aýa raıyna baılanysty eskertý jarııalandy
Aýa raıy • Keshe
Memlekettik baǵa retteý máseleleri týraly zańǵa ózgerister engizildi
Prezıdent • Keshe
Bıyl Shymkentte 51 úı paıdalanýǵa beriledi
Aımaqtar • Keshe
Aqsý elektr stansııasynda jumysshy qaza tapty
Oqıǵa • Keshe
Qoǵam • Keshe
Aldaǵy kúnderi aýa raıy qandaı bolady
Aýa raıy • Keshe
Perýde laı kóshkininen 150 úı qırady
Álem • Keshe
Qazaqstanda jınaq salymdary boıynsha eń joǵary mólsherleme ósti
Ekonomıka • Keshe
Almatyda qorshaýǵa órmelegen 8 jasar balany toq soqty
Oqıǵa • Keshe
Almatyda Dımash Qudaıbergenniń jeke konserti ótedi
О́ner • Keshe
Qarjy • Keshe
Ekibastuzda alaıaqtyq jasaǵan kúdiktiler ustaldy
Oqıǵa • Keshe
Úndistanda sý tasqynynan 14 adam qaza tapty
Álem • Keshe
Nur-Sultan men Almaty stýdentter úshin eń úzdik qala qataryna qosyldy
Qazaqstan • Keshe
Qazaqstan syrtqy saıasatynyń negizgi baǵyttary ataldy
Qazaqstan • Keshe
Uqsas jańalyqtar