«Jut jeti aǵaıyndy» demekshi, koronavırýs pandemııasy álemdi birqatar qıyndyqqa dýshar etti. Indet saldarynan kóptegen jumys oryndary jabylyp, qyzmet kórsetý salalary úlken shyǵynǵa ushyrady. Budan bólek, Covid-19-ǵa qarsy vaksına ázir bolǵanymen, ony jetkizý, tasymaldaý máselesi de ózektiligin joǵaltqan joq. Project Syndicate jobasy aıasynda «Egemen Qazaqstan» basylymy jarııalaǵan maqalalar toptamasynda koronavırýstyń teris áserleri týraly sóz qozǵalady.
Prınston Ýnıversıtetiniń bıoetıka professory Pıter Sınger koronavırýsqa qarsy vaksınany egýde kezigetin qıyndyqtardy etıkalyq turǵyda taldaıdy. Onyń aıtýynsha, ekpe birinshi kezekte densaýlyq saqtaý salasynyń mamandaryna salynýǵa tıis. Buǵan talas joq. Alaıda ekinshi kezekte kimderge vaksına egilýi kerek? Maqala avtory bul máselege etıkalyq turǵyda qaraýdy usynady. Iаǵnı tizimdi túzer kezde qarııa kisilerdi ǵana emes, násildik jáne etnostyq erekshelikti de eskerý qajet.
Queen Mary ýnıversıteti Jahandyq saıasat ınstıtýtynyń halyqaralyq ekonomıka professory Paola Sýbachkı koronavırýs pandemııasy Afrıkadaǵy kedeı memleketterge aýyr soqqy boldy dep esepteıdi. Maqala avtorynyń aıtýynsha, Beıjiń bıligi «qara qurlyqtaǵy» damýshy elderge sharttary qatań nesıelerdi kóptep berip, olardy qarmaǵyna túsirdi dep jazady.
Esterińizge salaıyq, álemdegi mańyzdy da ózekti taqyryptar jóninde biregeı kontent ázirleıtin Project Syndicate jobasy maqalalary Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrliginiń qoldaýymen jaryq kórip otyr.

MELBÝRN. Covid-19-ǵa qarsy vaksınalar qoldanysqa engizile bastady. Endi, saıasatkerler ony tez jáne ádiletti túrde qalaı bólý kerek degen máselege «bas qatyryp» otyr. Densaýlyq saqtaý salasynyń qyzmetkerleri birinshi kezekte vaksına alýy kerek. Buǵan bári kelisedi. Sebebi olar vırýstyń kesirinen naýqastanǵandardyń ómirin saqtap qalýy úshin kúresýge tıis. Biraq odan keıin kimge vaksına egý kerek degen másele tóńiregindegi pikirtalas qyzyp tur.
Derekterge súıensek, 65 jastan asqandardyń koronavırýs ınfeksııasynan qaıtys bolý yqtımaldylyǵy jastarǵa qaraǵanda joǵary. Al 75 jastan asqandarǵa múldem qaýipti.
Kelesi derekter bylaı deıdi. AQSh-ta jáne basqa da birqatar memlekette múmkindigi shekteýli túrli násil men etnos ókilderiniń ortasha ómir súrý uzaqtyǵy áldeqaıda tómen. Sondyqtan olardyń arasynda 65 jastan asqandar sany az. Eger vaksına egýde biz qarııa kisilerge basymdyq bersek, joǵaryda aıtylǵan azshylyqtyń jalpy halyqpen salystyrǵandaǵy praporsııasy az bolmaq. Osyndaı az ult ókilderiniń kezigip júrgen qıyndyqtarynyń bárin eskersek, mundaı nárse ádiletsizdik sekildi.
Osyndaı ádiletsizdikke jol bermeý maqsatynda AQSh-tyń Aýrýlardy baqylaý jáne aldyn alý ortalyǵynyń (CDC) qoǵamdyq densaýlyq saqtaý qyzmetkeri Ketlın Dolıng basqasha áreket etýdi usynyp otyr. CDC-nyń Immýndyq tájirıbe jónindegi konsýltatıvtik komıtetine jasaǵan prezentasııasynda Dolıng mynandaı bastama kóterdi. Onyń aıtýynsha, «negizgi jumysshylar» – shamamen 87 mıllıonǵa jýyq adam 65 jastan asqan 53 mıllıon amerıkalyqtan buryn ekpe alýǵa tıis. Tipti, mundaı qadam ólim-jitim kórsetkishin 0,5 paıyzdan 6,5 paıyzǵa deıingi aralyqta qaldyratynyna qaramastan, ol osyny aıtyp otyr (Mundaı boljam jasaýymyz vaksınanyń qanshalyqty koronavırýstan qorǵaıtynyn, ekpe qabyldaǵan adamnyń naýqastanbaıtynyn nemese SARS-CoV-2 vırýsyn tasymaldamaıtynyn áli kúnge tolyqqandy bilmeýimizge baılanysty).
Egde jastaǵy amerıkalyqtardy vaksınany kóbirek kútýge májbúrleý saıasaty mynaǵan baılanysty. Aq násildi amerıkalyqtar násildik turǵyda basqalarǵa qaraǵanda kóbirek. Sondyqtan násildik jáne etnostyq azshylyqqa basymdyq beretin ádiletsizdikke jol bermeý úshin olar óz ómirin qurban etýge bar. Biraq másele munymen bitpeıdi. Koronavırýstan qaıtys bolǵan 65 jastan asqan adamdar arasynda mundaı násildik jáne etnostyq azshylyqtyń sany kóp emes. Mettıý Iglesıas pen Iаscha Moýnk sııaqty birneshe sarapshynyń aıtýynsha, «negizgi qyzmetkerlerge» basymdyq berý ádiletti emdeýdi qajet etetin azshylyq qaýymdastyqtardyń ólim-jitimine ákeledi.
CDC konsýltatıvtik komıteti barlyq «negizgi qyzmetkerlerge» basymdyq berý týraly usynysty qabyldamady. Onyń ornyna birinshi bolyp vaksına qabyldaıtyndar tizimin 30 mıllıonǵa deıin azaıtyp, ony «tótenshe jaǵdaıdyń aldyn alý, muǵalimder jáne azyq-túlik dúkenderiniń qyzmetkerleri» sııaqty «aldyńǵy qatarly mańyzdy jumysshylar» dep bekitti. Sonymen qatar 75 jastan asqan adamdarǵa birdeı basymdyq usyndy.
Bul usynys eń qaýipti toptarǵa basymdyq berýdi de, barlyq negizgi qyzmetkerlerge basymdyq berýdi de qamtıdy. Iаǵnı aldyńǵy qatarda júr me, joq pa oǵan qaramaıdy. Shyn máninde, «negizgi qyzmetkerlerdiń» qaýipsizdigin qamtamasyz etip, olardyń jumysqa barýyna múmkindik berý óte mańyzdy. 75 jastan asqan adamdarǵa osyndaı basymdyq berý vırýstyń saldarynan jalpy qaza tabatyndar sany tómendeıtinin, sondaı-aq az qamtylǵan azshylyq ókilderiniń de qaıtys bolý kórsetkishi azaıatynyn kórsetedi.
CDC usynysy mindetti emes. Sondyqtan ár shtatta sany az etnos pen násil ókilderine teń dárejede qarap, kóp adamnyń ómirin saqtap qalý úshin ony túzetýge múmkindik mol. Illınoıs shtatynyń densaýlyq saqtaý departamentiniń dırektory Ngozı Ezıke jaqynda ótken «Nıý-Iork Taıms» gazetiniń vaksınany taratý týraly dóńgelek ústelde muny qalaı jasaýǵa bolatynyn keńinen áńgimelep berdi. Ol násildik jáne etnostyq azshylyqtardy emdeý jónindegi nusqaýlyq aqtarǵa qoldanylatyn nusqaýlyqtan erekshelenetin medısınalyq jaǵdaılar bar ekenin atap ótti.
Máselen, qýyq asty beziniń qaterli isigi skrınıngi. Bul aýrý aq násildi er adamdarǵa qaraǵanda afroamerıkalyqtarda jıi kezdesetindikten, olardy erterek tekserýden ótkizý usynylady. Sondyqtan negizgi mindet – skrınıng júrgizilýge tıis táýekel deńgeıinde turǵan barlyq adamdardy tekserý.
Eger AQSh vaksınalaýdyń qazirgi basymdyqtaryn saqtap qalsa, biraq táýekel deńgeıi birdeı adamdarǵa teńdeı qaraý prınsıpi qoldanylsa, saıasatkerler afroamerıkalyq, latyn jáne jergilikti amerıkalyq qaýymdastyqtardyń músheleri 75 jastaǵy aq násildi nemese azııalyq amerıkalyqtarmen salystyrǵanda qaı jasta qaýipti shekke jetetinin esepteýi tıis. Sodan keıin násil men etnosty eskere otyryp, kimniń qaı jasta vaksına alýy kerektigin anyqtaýy kerek. Qolymyzda munyń qanshalyqty ózgeshe bolatynyn kórsetetin derek joq. Biraq vaksınany ekinshi tolqynmen alatyndar tizimine, mysaly, 72 jastaǵy afroamerıkalyq er adam kirýge quqyly, al aq násildi 74 jastaǵy er adam enbeýi múmkin.
Keıbireýler muny násilshildikke oralý dep, oǵan qarsylyq bildirýi múmkin. Biraq olaı bola qoımas. Neǵurlym jekelengen dálelder tabylmasa, násil vırýstan zardap shegýdiń ındıkatory retinde qoldanylady. Ártúrli násildik jáne etnostyq toptardyń múshelerine olardyń jalpy qoǵamdaǵy úlesterine proporsııaly túrde vaksına egý kerek degen prınsıp basshylyqqa alynbaıdy. Bul etıkalyq turǵydan mańyzdy emes. Maqsat – kóp adamnyń ómirin saqtap qalý, bul bizdiń basty nazarymyzda bolýy qajet.
Pıter SINGER,
Prınston Ýnıversıtetiniń bıoetıka professory jáne kommersııalyq emes «Siz saqtaı alatyn ómir» uıymynyń negizin qalaýshy
Copyright: Project Syndicate, 2021.
www.project-syndicate.org
Iýlııa Galysheva: Endi mende altyn da, kúmis te, qola da bar
Sport • Búgin, 19:04
400 myńnan astam aqmolalyq elektrondy-sıfrlyq qoltańba aldy
Aımaqtar • Búgin, 18:42
Túrkistanda oblys basshylyǵy jas analar men dárigerlerdi mereıli merekemen quttyqtady
Aımaqtar • Búgin, 17:59
Qarjy • Búgin, 17:30
Túrkistan oblysynda mereke qarsańynda úshem dúnıege keldi
Aımaqtar • Búgin, 16:10
Altaı Kólginov áıelder kúni merekesimen quttyqtady
Qazaqstan • Búgin, 15:38
Atyraýda bazarlar men saýda úıleri kún saıyn jumys isteıdi
Aımaqtar • Búgin, 15:29
Nızamı Ganjáýıge arnalǵan veb-konferensııa ótedi
Qazaqstan • Búgin, 15:05
Genderlik teńdik jolynda Qazaqstannyń óz tájirıbesi bar
Qoǵam • Búgin, 14:49
Polısııa qatarynda 11 myń qyz-kelinshek qyzmet etedi - Ishki ister mınıstri
Qazaqstan • Búgin, 14:00
Prezıdenttiń tańǵy serýendegi fotosy jarııalandy
Prezıdent • Búgin, 13:25
Atyraýda bir synypta 25 oqýshynyń sabaqqa qatysýyna ruqsat berildi
Aımaqtar • Búgin, 13:10
Qyzylordada Qajymuqan týrnıri ótti
Sport • Búgin, 12:40
Shymkent qalasynyń ákimi áıelder qaýymyn merekemen quttyqtady
Aımaqtar • Búgin, 12:10
Nurlan Nyǵmatýlın 8 naýryz merekesimen quttyqtady
Qazaqstan • Búgin, 12:00
Qostanaıda áıelder kásipkerligin qoldaý ortalyǵy ashylady
Aımaqtar • Búgin, 11:35
«Matteo Pelıkone»: Qazaqstan úsh altyn jeńip aldy
Kúres • Búgin, 11:05
Máýlen Áshimbaev názik jandylardy merekemen quttyqtady
Qazaqstan • Búgin, 10:44
Elimizde koronavırýspen aýyrǵan 238 adamnyń jaǵdaıy aýyr
Koronavırýs • Búgin, 10:30
Qazaqstanda 480 adam koronavırýstan aıyqty
Koronavırýs • Búgin, 09:55
Asqar Mamın qazaqstandyq áıelderdi 8 naýryz merekesimen quttyqtady
Qazaqstan • Búgin, 09:25
Memleket basshysy áıelder qaýymyn merekesimen quttyqtady
Prezıdent • Búgin, 09:10
Halyqaralyq áıelder kúnine oraı gala-konsert ótti
О́ner • Búgin, 09:01
10 oblysta aýa raıyna baılanysty eskertý jarııalandy
Aımaqtar • Keshe
Qostanaı oblysynyń ákimi 100 jastan asqan ájelerdi quttyqtady
Aımaqtar • Keshe
Mańǵystaýda stomatologııalyq klınıkaǵa shabýyl jasady
Aımaqtar • Keshe
Qazaqstannyń qaı aımaqtarynda joldar ashyldy
Aımaqtar • Keshe
Elordalyq sportshylar qarttar úıindegi analardy quttyqtady
Aımaqtar • Keshe
Shymkentte tártip buzǵan qoǵamdyq tamaqtaný oryndary anyqtaldy
Aımaqtar • Keshe
Atyraýda shaǵyn nesıe keńsesinen 400 myń teńgeni tonap ketti
Aımaqtar • Keshe
Nur-Sultanda kópbalaly analardyń 5 qabattan qulaǵany ras pa?
Aımaqtar • Keshe
Qyzylordada 1000 otbasyǵa azyq-túlik sebeti taratyldy
Aımaqtar • Keshe
Atyraýlyq oqýshy AQSh ýnıversıtetiniń grantyn ıelendi
Aımaqtar • Keshe
Shetelden 307 azamat PTR anyqtamasyz ushyp keldi
Qazaqstan • Keshe
Sport • Keshe
Qostanaı qazaq teatry kórermenderimen qaıta qaýyshty
Aımaqtar • Keshe
Jansaı Smaǵulov kúmis medaldi ıelendi
Sport • Keshe
Pnevmonııanyń 52 jáne 3 ólim jaǵdaıy tirkeldi
Qazaqstan • Keshe
Elimizde 568 adam koronavırýstan jazylyp shyqty
Koronavırýs • Keshe
Elimizde bir táýlikte qansha adam vırýs juqtyrdy
Koronavırýs • Keshe
Sport • 06 Naýryz, 2021
Elimizde alǵash ret «Domalaq ana» operasy sahnalandy
Aımaqtar • 06 Naýryz, 2021
ShQO aýmaǵynda shekteý sharalary 20 naýryzǵa deıin uzartyldy
Aımaqtar • 06 Naýryz, 2021
Nur-Sultanda 2000 myńnan astam otbasyǵa azyq-túlik sebeti tabystalady
Aımaqtar • 06 Naýryz, 2021
SQO polısııasynda 374 qyz-kelinshek qyzmet atqarady
Aımaqtar • 06 Naýryz, 2021
Qostanaılyq «Tobyl» Qazaqstan sýperkýbogyn jeńip aldy
Aımaqtar • 06 Naýryz, 2021
Qazaqstandyq short-trekshiler álem chempıonatynda jartylaı fınalǵa shyqty
Sport • 06 Naýryz, 2021
Almatynyń ortasyndaǵy kóshe opyrylyp qaldy
Aımaqtar • 06 Naýryz, 2021
Elorda bazarlarynda jumys isteıtin áıelderge eriktiler 600 gúl taratady
Aımaqtar • 06 Naýryz, 2021
Teńiz kenishindegi bes avtobýs órtiniń sebebi anyqtaldy
Aımaqtar • 06 Naýryz, 2021
Boksshylar ázirge tórt qola aldy, taǵy ekeýi fınalda
Sport • 06 Naýryz, 2021
Taraz qalasynda 135 otbasy baspanaly boldy
Aımaqtar • 06 Naýryz, 2021
Jansaı Smaǵulov júldege talasady
Sport • 06 Naýryz, 2021
Almatynyń bas sanıtary Jandarbek Bekshın jańa qaýlyǵa qol qoıdy
Aımaqtar • 06 Naýryz, 2021
Ekologııa mınıstrligi Qaraǵandydaǵy arystan jóninde pikir bildirdi
Aımaqtar • 06 Naýryz, 2021
8 naýryz kúni hokkeıden balalar týrnıri ótedi
Aımaqtar • 06 Naýryz, 2021
Elordanyń Dostyq úıinde 8 naýryzǵa oraı qaıyrymdylyq aksııasy ótti
Aımaqtar • 06 Naýryz, 2021
Sport • 06 Naýryz, 2021
Oraldyq magıstranttar qazaq ádebıetin oqıdy
Aımaqtar • 06 Naýryz, 2021
Álem elderindegi koronavırýsqa qatysty ahýalǵa sholý
Álem • 06 Naýryz, 2021
Qazaqstan men Qyrǵyzstan «Qordaı», «Aq jol» ótkizý beketteriniń ashylýyn talqylady
Qazaqstan • 06 Naýryz, 2021
Qazaqstannyń qaı óńirleri «sary» aımaqta tur
Qazaqstan • 06 Naýryz, 2021
Dımash Qudaıbergenniń jankúıerleri ánshi týraly veb-oıyndar jasady
Álem • 06 Naýryz, 2021
Dzıýdodan Parıjdegi týrnır Qazan qalasyna aýystyryldy
Sport • 06 Naýryz, 2021
Atyraý oblysynda gazdan ýlanǵan tórt adam qaıtys boldy
Aımaqtar • 06 Naýryz, 2021
Aımaqtar • 06 Naýryz, 2021
Teńiz kenishinde 5 avtobýs otqa orandy
Aımaqtar • 06 Naýryz, 2021
Uqsas jańalyqtar