«Jut jeti aǵaıyndy» demekshi, koronavırýs pandemııasy álemdi birqatar qıyndyqqa dýshar etti. Indet saldarynan kóptegen jumys oryndary jabylyp, qyzmet kórsetý salalary úlken shyǵynǵa ushyrady. Budan bólek, Covid-19-ǵa qarsy vaksına ázir bolǵanymen, ony jetkizý, tasymaldaý máselesi de ózektiligin joǵaltqan joq. Project Syndicate jobasy aıasynda «Egemen Qazaqstan» basylymy jarııalaǵan maqalalar toptamasynda koronavırýstyń teris áserleri týraly sóz qozǵalady.
Prınston Ýnıversıtetiniń bıoetıka professory Pıter Sınger koronavırýsqa qarsy vaksınany egýde kezigetin qıyndyqtardy etıkalyq turǵyda taldaıdy. Onyń aıtýynsha, ekpe birinshi kezekte densaýlyq saqtaý salasynyń mamandaryna salynýǵa tıis. Buǵan talas joq. Alaıda ekinshi kezekte kimderge vaksına egilýi kerek? Maqala avtory bul máselege etıkalyq turǵyda qaraýdy usynady. Iаǵnı tizimdi túzer kezde qarııa kisilerdi ǵana emes, násildik jáne etnostyq erekshelikti de eskerý qajet.
Queen Mary ýnıversıteti Jahandyq saıasat ınstıtýtynyń halyqaralyq ekonomıka professory Paola Sýbachkı koronavırýs pandemııasy Afrıkadaǵy kedeı memleketterge aýyr soqqy boldy dep esepteıdi. Maqala avtorynyń aıtýynsha, Beıjiń bıligi «qara qurlyqtaǵy» damýshy elderge sharttary qatań nesıelerdi kóptep berip, olardy qarmaǵyna túsirdi dep jazady.
Esterińizge salaıyq, álemdegi mańyzdy da ózekti taqyryptar jóninde biregeı kontent ázirleıtin Project Syndicate jobasy maqalalary Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrliginiń qoldaýymen jaryq kórip otyr.

LONDON. Koronavırýs pandemııasy qaryzǵa belshesinen batqan kedeı memleketterdi dılemmaǵa toly qıyndyqqa ákeldi. Beıbitshilik boıynsha Nobel syılyǵynyń laýreaty, Efıopııanyń premer-mınıstri Abıı Ahmed ókinishpen aıtqandaı, kedeı elderdiń basshylaryna eki máseleniń birin tańdaýǵa týra keldi. «Ne qaryzdy ýaqtyly qaıtarýy tıis, ne qarajatty adam ómiri men olardyń tirshiligine qajetti muqtajdyqqa jumsaýy kerek». Keıingisin tańdaǵanda Afrıka elderi óziniń eń úlken qaryz berýshisi – Qytaıdyń aldynda jaýap berýi qajet.
Ahmedtiń aıtýynsha, boryshty qaıtarýǵa moratorıı jarııalaý Efopııanyń koronavırýspen kúresýine mol múmkindik berdi. Mundaı qadam álemniń eń kedeı elderiniń biri – Efıopııany saqtap qala alady. Osy memlekettiń syrtqy qaryzy 2020 jylǵy sáýirden jyl aıaǵyna deıin 1,7 mıllıard dollarǵa jetse, 2022 jylǵa qaraı 3,5 mıllıardqa jetpek. Onyń sózine súıensek, koronavırýspen tıimdi kúresý quny shamamen 3 mıllıard dollardy quraıdy.
Qaryzǵa moratorıı jarııalaý Angolany da saqtap qaldy. Búginge deıin Covid-19 daǵdarysynan týyndaǵan shıkizat baǵasynyń quldyraýyna baılanysty Chad, Kongo Respýblıkasy, Mavrıtanııa, Sýdan, Angola qatty qarjylyq qysymǵa ushyrady. Biraq qyrkúıekte Angola óziniń úsh iri nesıe berýshisimen, olardyń ishinde Qytaı Damý bankimen (CDB (China Development Bank) – Angola 14,5 mıllıard dollar qaryz) jáne Qytaıdyń Eksporttyq-ımporttyq bankimen (EximBank, 5 mıllıard dollar qaryz) kelisimge keldi. Soǵan sáıkes, 6,2 mıllıard dollar qaryzyn aldaǵy úsh jylda óteıdi.
Sol sııaqty, qazan aıynda Zambııa dollarmen kórsetilgen oblıgasııa boıynsha 42,5 mıllıon dollar syıaqyny tóleı alǵan joq. Osylaısha syrtqy qaryzy 12 mıllıard dollarǵa jetip, defolttyń aldynda turdy. Bul ishki jalpy ónimniń shamamen jartysyna teń. Biraq joǵaryda atalǵan qytaılyq nesıe berýshiler mámilege keldi. CDB paıyzdar men negizgi qaryzdardy tóleýdi alty aıǵa, 2021 jyldyń sáýirine deıin shegerdi. Al EximBank óziniń 110 mıllıon dollarlyq táýelsiz nesıe portfelindegi barlyq tólemderin toqtatty.
EximBank-pen kelisim G20-nyń Qaryz qyzmetin toqtata turý bastamasy (DSSI) sheńberinde jasaldy. Soǵan sáıkes, álemdegi 73 kedeı el ekijaqty qaryzdy óteýdi ýaqytsha toqtata turmaq. Búginge deıin 46 memleket, sonyń ishinde Angola men Zambııa sekildi Afrıkadaǵy 31 memleket DSSI-ǵa ótinish jasady.
Keıingi shegerilgen tólemderdiń shamamen 70 paıyzy, ıaǵnı 8 mıllıard dollary Qytaıǵa tıesili. Bul Afrıkanyń resmı qaryzynyń 62 paıyzyn quraıdy. Bul tańqalarlyq jaǵdaı emes. 2008 jylǵy dúnıejúzilik qarjy daǵdarysynan bastap Qytaı damýshy elderge tikeleı nesıe berýdi turaqty túrde kóbeıtip keldi. Mundaı nesıeni eń kóp qaryzǵa alǵan 50 memlekettiń Qytaıǵa qaryzy 2005 jyly ortasha eseppen ishki jalpy ónimniń 1 paıyzyna jetpese, 2017 jyly 15 paıyzdan asyp ketti. Munyń qaýpi joǵary. Qytaılyq nesıe berýshiler kópjaqty damý bankterine qaraǵanda qaryz alýdyń aýyr sharttaryn – joǵary paıyzdyq mólsherleme, qysqa merzim belgileıdi. 2020 jylǵy sáýirde Tanzanııa prezıdenti Djon Magýfýlı burynǵy basshynyń usynysymen qolǵa alynǵan 10 mıllıard dollarlyq jobany toqtatamyn dep málimdedi. О́ıtkeni Qytaıdyń mundaı qarjylandyrý sharttaryn «tek maskúnem» ǵana qabyldaıdy dedi ol.
Onyń ústine, Qytaıdyń ekijaqty nesıeleriniń kóp bóligi saıası bankter men memleket basqaratyn kommersııalyq bankterge tıesili. Olar Qytaı bıliginiń baqylaýynda bolýy múmkin. Mundaı bankter táýelsiz nesıe berýshiler retinde emes, zańdy túrde táýelsiz sýbektiler retinde jumys isteıdi. Endeshe, Parıj klýbyna múshe iri táýelsiz nesıe berýshilerden aıyrmashylyǵy, olar kóbinese damý nesıeleri úshin kepildik talap etedi. Damýshy elderge berilgen nesıelerdiń shamamen 60 paıyzǵa jýyǵyna kepil qoıylǵan. Memleket qaryzdy joıý týraly ótinish bergende, qytaılyq nesıe berýshiler kepilge salynǵan aktıvterdi ıelený quqyǵyn talap ete alady.
Sonymen qatar qytaılyq bankterdiń resmıi de, jekesi de mártebesi naqty bolmaǵandyqtan, táýelsiz nesıelerdi ekijaqty jáne jasyryn túrde qaıta qaraýǵa qumar. Máselen, Qytaıda kommersııalyq nesıe berýshi dep sanalatyn CDB men Zambııa bıligi arasyndaǵy kelisim osyndaı. CDV-ti Dúnıejúzilik banktiń jáne G20 elderiniń DSSI-ge resmı ekijaqty nesıe berýshi retinde qatystyrý jónindegi usynysynan bas tartyp, Qytaı bıligi qaryzdy qaıtarý jáne tólemderdi toqtatý «erikti túrde jáne naryqtyq prınsıpterge sáıkes» júzege asyrylýyn talap etti.
Árıne, mundaı jaǵdaıǵa Qytaı ǵana kináli emes. Bul kóptegen nesıe berýshilerdiń tıisti qarjylandyrýdy qamtamasyz etpeýine, ásirese ınfraqurylymdyq ınvestısııaǵa nazar aýdarmaýyna baılanysty. Nátıjesinde, kóptegen kedeı memleket qytaılyq nesıe berýshilerdi qushaq jaıa qarsy aldy.
Afrıka elderi kóbeıip kele jatqan halyqqa qajetti ınfraqurylymdy salýǵa múmkindigi joq. Onyń ústine, olardyń halyqaralyq kapıtal naryqtary men bankterge qoly jetpeıdi. Táýelsiz nesıe berýshiler de jeńildik tanytpady. Mysaly, 2017 jyly Parıj klýbynyń Sahara mańy elderine bergen memlekettik jáne qoǵamdyq kepildendirilgen qaryzy tek 5 paıyzdy qurady.
Qytaılyq nesıe berýshiler, kerisinshe, basqarý reformalary men sybaılas jemqorlyqqa qarsy sharalar turǵysynan kóp nárse talap etpeıdi. Osylaısha, kedeı Afrıka elderine nesıeni ońaı beredi. Nátıjesinde, nesıe berýdiń qatań sharttaryna baılanysty, jumys isteýi qymbat jáne eshqashan laıyqty tabys ákelmeıtin jobalar bastaldy.
Covid-19 daǵdarysy kezindegi qaryz moratorııi kedeı elderge ýaqytsha mursat berip, pandemııamen kúreske qarajat bólýge jaǵdaı jasady. Biraq bul qadam atalǵan elderdiń qaryz problemalaryn sheshe almaıdy. Kerisinshe, moratorııdiń aıaqtalýy Halyqaralyq valıýta qory men basqa da kópjaqty ınstıtýttardyń aralasýyn talap etetin ilespe defolt tolqynyn týdyrýy múmkin.
Osy qaryz máselesin turaqty túrde sheshý úshin jańa halyqaralyq qurylym qajet. AQSh-tyń jańa saılanǵan prezıdenti Djo Baıden Qytaıdyń tıimsiz nesıelendirýine qarsy áreket etýge tıis. Tipti Qytaıdy ádiletsiz saýda kelisimderi úshin jaýapkershilikke tartý – AQSh-taǵy negizgi eki partııanyń ortaq kelisimge kele otyryp júzege asyratyn máseleleriniń biri.
Paola SÝBAChKI,
Queen Mary ýnıversıteti Jahandyq saıasat ınstıtýtynyń halyqaralyq ekonomıka professory
Copyright: Project Syndicate, 2021.
www.project-syndicate.org
Qazaqkonsert pen TÚRKSOI Yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa qol qoıady
Qoǵam • Búgin, 17:10
Kolledjderge qujat qabyldaý bastaldy
Bilim • Búgin, 17:01
Qyzylordada esirtkige qarsy aksııa ótti
Aımaqtar • Búgin, 16:52
Senatta «Parasat» baıqaýynyń jeńimpazdary marapattaldy
Parlament • Búgin, 16:45
AQSh-tyń Takoma qalasynda atys boldy
Álem • Búgin, 16:36
Qazaqstanda ýchaskelik ınspektorlar jańa ereje boıynsha jumys isteıdi
Qazaqstan • Búgin, 16:28
Aımaqtar • Búgin, 16:18
Qarjy • Búgin, 16:10
Jambyl oblysy Jýaly aýdanyna jańa ákim taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 16:02
Shymkentte kúnniń ystyǵynan kólik órtendi
Oqıǵa • Búgin, 15:53
Qazaqstanda qus eti qymbattady
Qoǵam • Búgin, 15:43
UBT: 267 oqýshy test tapsyrý múmkindiginen aıyryldy
Bilim • Búgin, 15:37
Túrkistan oblysy turǵynynyń aýlasynan 30 túp sora tabyldy
Aımaqtar • Búgin, 15:28
Elordada «Nartaı» fılminiń tegin kórsetilimi ótti
О́ner • Búgin, 15:18
Qazaqstan krıptoaktıvterdi shyǵarý boıynsha álemde ekinshi orynda tur
Qazaqstan • Búgin, 15:08
IPO-ǵa qatysý halyq úshin qoljetimdi bolýy qajet – Prezıdent
Qoǵam • Búgin, 15:03
Turar Rysqulov aýdanyna jańa ákim taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 14:57
Prezıdent: Elimizge jańa ári senimdi ınvestısııa kózderi qajet
Prezıdent • Búgin, 14:50
Ulybrıtanııa Reseı altynyn ımporttaýdan bas tartty
Álem • Búgin, 14:44
Qazaqstandyqtardyń salyqqa bereshegi 24,3 mlrd teńgege jetti
Qoǵam • Búgin, 14:35
Úıinde esirtki saqtaǵan ShQO turǵyny ustaldy
Oqıǵa • Búgin, 14:28
Jańa oblystardyń turǵyndaryna kólik nómirin aýystyrýdyń qajeti joq
Aımaqtar • Búgin, 14:20
Reseı syrtqy qaryzy boıynsha defoltqa ushyrady
Álem • Búgin, 14:13
Qazaqstandyq jas tennısshiler Ýımbldon týrnırinde óner kórsetedi
Tennıs • Búgin, 13:53
Qytaı Qazaqstan azamattary úshin vızasyz rejım engizýi múmkin
Qazaqstan • Búgin, 13:43
Qazaqstandyqtardyń alǵashqy legi qajylyqqa attanady
Rýhanııat • Búgin, 13:31
Páter turǵyndaryn bank qosymshasy arqyly tirkeýden shyǵarýǵa bolady
Qoǵam • Búgin, 13:20
BQO-da jol apatynan eki sábı zardap shekti
Oqıǵa • Búgin, 13:10
Jas tennısshiler ITF týrnırinde júldeli boldy
Tennıs • Búgin, 12:53
Aýyl jastary qurǵan kompanııa 2,4 mln dollar ınvestısııa tartty
Qoǵam • Búgin, 12:45
«QazTransGaz Aımaqqa» 5 mln teńgeden astam aıyppul salyndy
Qazaqstan • Búgin, 12:38
Munaı baǵasy 1 dollarǵa arzandady
Ekonomıka • Búgin, 12:30
Almatyda qarjy pıramıdasynyń basshylary sottaldy
Qoǵam • Búgin, 12:22
Úkimet • Búgin, 12:12
«Kanelo»: Golovkındi nokaýtpen jeńemin
Kásipqoı boks • Búgin, 12:08
Indýstrııa jáne ınfraqurylymdyq damý vıse-mınıstri taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 11:52
Aldaǵy kúnderi aýa raıy qandaı bolady
Aýa raıy • Búgin, 11:46
Erbolat Dosaev almatylyqtarǵa úndeý jasady
Aımaqtar • Búgin, 11:30
Sýǵa shomylý erejesin buzǵandar jaýapqa tartyldy
Qoǵam • Búgin, 11:25
Bir aptada 3 myńǵa jýyq qylmys jasaldy
Qazaqstan • Búgin, 11:18
Uqsas jańalyqtar