LONDON. Koronavırýs pandemııasy qaryzǵa belshesinen batqan kedeı memleketterdi dılemmaǵa toly qıyndyqqa ákeldi. Beıbitshilik boıynsha Nobel syılyǵynyń laýreaty, Efıopııanyń premer-mınıstri Abıı Ahmed ókinishpen aıtqandaı, kedeı elderdiń basshylaryna eki máseleniń birin tańdaýǵa týra keldi. «Ne qaryzdy ýaqtyly qaıtarýy tıis, ne qarajatty adam ómiri men olardyń tirshiligine qajetti muqtajdyqqa jumsaýy kerek». Keıingisin tańdaǵanda Afrıka elderi óziniń eń úlken qaryz berýshisi – Qytaıdyń aldynda jaýap berýi qajet. 

Ahmedtiń aıtýynsha, boryshty qaıtarýǵa moratorıı jarııalaý Efopııanyń koronavırýspen kúresýine mol múm­kindik berdi. Mundaı qadam álemniń eń kedeı elderiniń biri – Efıopııany saqtap qala alady. Osy memlekettiń syrtqy qaryzy 2020 jylǵy sáýirden jyl aıaǵyna deıin 1,7 mıllıard dollarǵa jetse, 2022 jylǵa qaraı 3,5 mıllıardqa jetpek. Onyń sózine súıensek, koronavırýspen tıimdi kúresý quny shamamen 3 mıllıard dollardy quraıdy.

Qaryzǵa moratorıı jarııalaý Angolany da saqtap qaldy. Búginge deıin Covid-19 daǵ­darysynan týyndaǵan shıkizat baǵasynyń quldyraýyna baılanysty Chad, Kongo Respýblıkasy, Mav­rıtanııa, Sýdan, Angola qatty qarjylyq qysymǵa ushy­rady. Biraq qyrkúıekte Angola óziniń úsh iri nesıe berýshisimen, olardyń ishinde Qytaı Damý bankimen (CDB (China Develop­ment Bank) – Angola 14,5 mıllıard dollar qaryz) jáne Qytaıdyń Eksporttyq-ımporttyq banki­men (EximBank, 5 mıllıard dollar qaryz) kelisimge keldi. Soǵan sáıkes, 6,2 mıllıard dollar qaryzyn aldaǵy úsh jylda óteıdi.

Sol sııaqty, qazan aıynda Zambııa dollarmen kórsetilgen oblıgasııa boıynsha 42,5 mıllıon dollar syıaqyny tóleı alǵan joq. Osylaısha syrtqy qaryzy 12 mıllıard dollarǵa jetip, defolttyń aldynda turdy. Bul ishki jalpy ónimniń shamamen jartysyna teń. Biraq joǵaryda atalǵan qytaılyq nesıe berýshiler mámilege keldi. CDB paıyzdar men negizgi qaryzdardy tóleýdi alty aıǵa, 2021 jyldyń sáýirine deıin shegerdi. Al EximBank óziniń 110 mıllıon dollarlyq táýelsiz nesıe portfelindegi barlyq tólemderin toqtatty.

EximBank-pen kelisim G20-nyń Qaryz qyzmetin toqtata turý bastamasy (DSSI) sheńberin­de jasaldy. Soǵan sáıkes, álem­degi 73 kedeı el ekijaqty qaryzdy óteýdi ýaqytsha toqtata turmaq. Búginge deıin 46 memleket, sonyń ishinde Angola men Zambııa sekildi Afrıkadaǵy 31 memleket DSSI-ǵa ótinish jasady.

Keıingi shegerilgen tólem­der­diń shamamen 70 paıyzy, ıaǵnı 8 mıllıard dollary Qytaıǵa tıesili. Bul Afrıkanyń resmı qaryzynyń 62 paıyzyn quraıdy. Bul tańqalarlyq jaǵdaı emes. 2008 jylǵy dúnıejúzilik qarjy daǵdarysynan bastap Qytaı damýshy elderge tikeleı nesıe berýdi turaqty túrde kóbeıtip keldi. Mundaı nesıeni eń kóp qaryzǵa alǵan 50 memlekettiń Qytaıǵa qaryzy 2005 jyly ortasha eseppen ishki jalpy ónimniń 1 paıyzyna jetpese, 2017 jyly 15 paıyzdan asyp ketti. Munyń qaýpi joǵary. Qytaı­lyq nesıe berýshiler kóp­jaq­ty damý bankterine qara­ǵan­da qaryz alýdyń aýyr shart­taryn – joǵary paıyzdyq mól­sherleme, qysqa merzim belgi­leıdi. 2020 jylǵy sáýirde Tan­zanııa prezıdenti Djon Magýfýlı burynǵy basshynyń usynysymen qolǵa alynǵan 10 mıllıard dollarlyq jobany toqtatamyn dep málimdedi. О́ıtkeni Qytaıdyń mundaı qar­jy­landyrý sharttaryn «tek maskúnem» ǵana qabyldaıdy dedi ol.

Onyń ústine, Qytaıdyń eki­jaqty nesıeleriniń kóp bóligi saıası bankter men memleket bas­qaratyn kommersııalyq bankterge tıesili. Olar Qytaı bıliginiń baqy­laýynda bolýy múmkin. Mun­daı bankter táýelsiz nesıe berý­shiler retinde emes, zań­dy túrde táýelsiz sýbektiler retin­de jumys isteıdi. Endeshe, Parıj klýbyna múshe iri táýel­siz nesıe berýshilerden aıyrma­shylyǵy, olar kóbinese damý nesıeleri úshin kepildik talap etedi. Damýshy elderge berilgen nesıelerdiń shamamen 60 paıyz­ǵa jýyǵyna kepil qoıylǵan. Memleket qaryzdy joıý týraly ótinish bergende, qytaılyq nesıe berýshiler kepilge salynǵan aktıvterdi ıelený quqyǵyn talap ete alady.

Sonymen qatar qytaılyq bankterdiń resmıi de, jekesi de mártebesi naqty bolmaǵandyqtan, táýelsiz nesıelerdi ekijaqty jáne jasyryn túrde qaıta qaraýǵa qumar. Máselen, Qytaıda kommersııalyq nesıe berýshi dep sanalatyn CDB men Zambııa bıligi arasyndaǵy kelisim osyndaı. CDV-ti Dúnıejúzilik banktiń jáne G20 elderiniń DSSI-ge resmı ekijaqty nesıe berýshi retinde qatystyrý jónindegi usynysynan bas tartyp, Qytaı bıligi qaryzdy qaıtarý jáne tólemderdi toqtatý «erikti túrde jáne naryqtyq prınsıpterge sáıkes» júzege asyrylýyn talap etti.

Árıne, mundaı jaǵdaıǵa Qytaı ǵana kináli emes. Bul kóptegen nesıe berýshilerdiń tıisti qarjylandyrýdy qamta­ma­syz etpeýine, ásirese ınfraqu­ry­lymdyq ınvestısııaǵa nazar aýdar­maýyna baılanysty. Nátı­jesinde, kóptegen kedeı memleket qytaılyq nesıe berýshilerdi qushaq jaıa qarsy aldy.

Afrıka elderi kóbeıip kele jatqan halyqqa qajetti ınfra­qurylymdy salýǵa múm­kindigi joq. Onyń ústine, olardyń halyqaralyq kapıtal naryqtary men bankterge qoly jetpeıdi. Táýelsiz nesıe berýshiler de jeńildik tanytpady. Mysaly, 2017 jyly Parıj klýbynyń Sahara mańy elderine bergen mem­le­kettik jáne qoǵamdyq kepil­den­dirilgen qaryzy tek 5 paıyzdy qurady.

Qytaılyq nesıe berýshiler, kerisinshe, basqarý reformalary men sybaılas jemqorlyqqa qarsy sharalar turǵysynan kóp nárse talap etpeıdi. Osylaısha, kedeı Afrıka elderine nesıeni ońaı beredi. Nátıjesinde, nesıe berýdiń qatań sharttaryna baılanysty, jumys isteýi qymbat jáne eshqashan laıyqty tabys ákelmeıtin jobalar bastaldy.

Covid-19 daǵdarysy kezindegi qaryz moratorııi kedeı elderge ýaqytsha mursat berip, pan­demııamen kúreske qarajat bólýge jaǵdaı jasady. Biraq bul qadam atalǵan elderdiń qaryz problemalaryn sheshe almaıdy. Kerisinshe, moratorııdiń aıaqtalýy Halyqaralyq valıýta qory men basqa da kópjaqty ınstıtýttardyń aralasýyn talap etetin ilespe defolt tolqynyn týdyrýy múmkin.

Osy qaryz máselesin turaq­ty túrde sheshý úshin jańa halyq­aralyq qurylym qajet. AQSh-tyń jańa saılanǵan prezıdenti Djo Baıden Qytaıdyń tıimsiz nesıelendirýine qarsy áreket etýge tıis. Tipti Qytaıdy ádilet­siz saýda kelisimderi úshin jaýap­kershilikke tartý – AQSh-taǵy negizgi eki partııanyń ortaq keli­sim­ge kele otyryp júzege asy­ratyn máseleleriniń biri.

Paola SÝBAChKI,

Queen Mary ýnıversıteti Jahandyq saıasat ınstıtýtynyń halyqaralyq ekonomıka professory

Copyright: Project Syndicate, 2021.

www.project-syndicate.org