Únsiz úńgir

Sanaǵa saq ete qalǵan sýmaqy oıdan uıqy shaıdaı ashylyp, judyryqtaı júrek aýyzǵa tyǵyldy. «Áý, bismillá» dep ornymnan turyp, terezeniń perdesin túrdim. Tań syz berip keledi. Áneýgúnnen beri daıyndalyp júrgen saparǵa búgin shyǵamyz. Qaıda deısiz ǵoı. Toqsanynshy jyldary tehnıkasynyń gúrsili kúrt toqtap, turǵyndary údere kóshken Aqtaý kentine. Kenttiń ózine de emes, otyz jyldan beri qańyrap qalǵan shahtanyń e-e-eń tómengi gorızontyna túsip kórýge nar táýekel degenbiz.

Keńes ókimeti ydyrap, kolhoz-sov­hozdar taraı bastaǵan ýaqytta Aqtaý men Asýbulaqtyń kenshileri de qaıla-kúrekterin súıep qoıǵan. Ken baıy­tý fabrıkasynyń jumysy toqtaı sala, jarqyrap turǵan qos qalanyń ja­­ryǵy bir-aq kúnde sóndi. Kúnderi ke­nish­ke qarap otyrǵan eldiń kóbi ju­mys izdep, jan-jaqqa shashyldy. Shah­talar qaraýsyz, qadaǵalaýsyz qal­dy. Bázbireýler qoldary jetken tús­ti metaldan bastap, qara temirge deıin tasyp áketipti.

Qańtardyń basy ma eken, beldi bekem býyp, ıesiz qalǵan shahtalarǵa saparlap júretin óskemendik speleolog – Nıkolaı Nıkolaevıch Petrovqa telefon shalǵanmyn. Bizdiń jaqta odan basqa speleologııalyq týrızmmen aınalysatyndar áı joq-aý deımin.  

 Daıyndyqtyń búge-shigesin surap, Nıkolaı Nıkolaevıchke jıi habarlasyp turdym. Eń qajeti – sý ótkizbeıtin «L1» deıtuǵyn kostıým men jaryǵy uzaqqa shydaıtyn sham degen. Ekeýin de taptym. Shamdy kaskanyń mańdaıyna myqtap bekittik. Bir kún buryn jol bastaýshyǵa taǵy qońyraý shalyp, daıyndyqty pysyqtap aldyq.

– Shahtada qandaı shytyrman oqı­ǵa kútip turǵanyn bilmeımin, maısham­dy umytpa. Jyly kıin, búlinip ket­peı­tin­deı as-sýyńdy da qamdap qoı, – dep­ buıyra sóıledi.

Aıtqanyn eki etpeı oryndadym. Qaǵazǵa kerek-jaraqtyń tizimin jazyp qoıyp, alǵan zattarymdy syzyp tas­tap otyrdym. Sodan keıin joldorbaǵa ret-retimen saldym. Qosymsha fonar,­ fo­toapparat sııaqty elektrondy dú­nıelerdi sý ótpeıtindeı paketke súńgitip jiberdim. Nıkolaevıchtiń «keýdeden sý keship, jerasty sý qulamasynan ótemiz» degeni este. 

...Tańǵy asty apyl-ǵupyl iship, ýaǵ­dalasqan jerge tarttym. Keshigip ke­shirim surasqansha, erte jetip, kútip turǵan jón. Ýaqtyly jınaldyq tór­teýimiz de. «Komandırimiz» Nıkolaı Petrov pen Dmıtrıı Hýdıakov kóliktiń al­dyńǵy ornyna jaıǵasty. Taýkezbe fotograf – Evgenıı Domashev ekeýmiz artqy oryndamyz. Jol – О́skemennen uza­sa, 80-90 shaqyrym. Aldyndaǵy ekeýi shah­tanyń qaı aýyzynan túsýdi aqyl­dasyp keledi. Aıtýlarynsha, bes úńgir­diń eshqaısysyna kóbik qarda kólik jete almaıtyn kórinedi. Jaıaý-jalpylaıtyn sııaqtymyz. Qar túnimen qapalaqtaǵan.  

Úńireıgen úı

Biz mejelep júrgen kenishke eń alǵash 1934 jyldary geologııalyq zertteý júrgizile bastaǵan. Al 1941 jyldary shyn­dap kirisken geologtar on jyldan keıin sırek kezdesetin metall – tan­tal men qalaıynyń ózegin tapqan. Jer astyndaǵy mundaı baılyqty baı­qaǵan basshylyq 1950-1953 jyldary Baı­myrzanyń (taý ataýy) eteginde asyr-gú­sir qurylysqa kirisken. Aınaldyrǵan úsh jyldyń ishinde ken baıytý fabrıka­sy boı kóterip, jumysshy mamandar tar­tylǵan. Sóıtip, 1955 jyly Asýbulaq pen Aqtaý aýyly qala tıptes kent bolyp shy­ǵa keledi. Keıin ortalyqtandyrylǵan gaz qubyryna deıin júrgizilipti.

Qary kúrele qoımaǵan serpantın jolmen taýdyń bıigine shyqqanda, ár-ár úıdiń murjasynan shyqqan tú­tin tirshilikten habar bergendeı edi. Bi­lýimshe, munda qazir 56 aýla ǵana bar. Terezeleri úńireı­gen qabat-qa­bat úı­ler­diń qańqasy ǵana qalǵan. Ke­she­gi­deı ýlap-shýlap júgirgen bala da joq. Aq­taýdyń (resmı ataýy Belaıa gora) mek­tebinde qońyraý úni sońǵy ret 2015 jy­­ly soǵyldy-aý deımin. Keńes ókimeti ke­­zinde ómiri qazandaı qaınaǵan kenttiń bú­­gingi kórinisi tym jupyny.

Bir ýaqytta aǵyndatyp kele jatqan djıp­tiń baýyryna qar keptelip, ornynda turdy da qaldy. Ári-beri yrǵalyp, jol­ǵa shyqqanymen, budan ári júrýi muń edi.

– Kelgen jerimiz osy, shahtanyń aýy­­zyna deıin jaıaý baramyz, – dedi Nıko­laevıch anaý qyrdyń basynda shosha­ıyp turǵan qyzyl kirpishti ǵımaratty ıegimen nusqap. Ol osy kenishtegi jer asty joldaryn, qýys-qýysyn bes saýsa­ǵyn­daı bilmese de, biraz jerine aıaǵy jetken.

– Al endi, tyńdańdar! Qalaı degen­men qaýipti jerge ketip baramyz. Bi­rinshi men júremin, menen keıin sen jú­­resiń, – dep qolyma zildeı joldor­bany ustatty. – Mereıden soń, Ev­genıı, sen. Sońynan Dmıtrıı júrip oty­­rady. Aıaqtyń as­tyna ǵana emes, tó­bege de qarańdar. Eki metrdeı ara qa­shyq­tyq saqtaýdy umyt­pańdar, – dep jer astyndaǵy qoz­ǵalystyń erejesin eg­­jeı-tegjeıli tú­sindirdi.

Kenshilershe kıinip, asaı-múseıimizdi ar­qalap, shetkeri kóshemen bas jaqqa qa­raı bettegenimizde, qora-qopsysyn aı­nalshyqtap júrgen aýyldyqtar syr­tymyzdan qyzyqtaı qarap turǵan. Al­dymyzdan táltirektep shyqqan alpys­tar shamasyndaǵy er adam ǵana áńgimege tart­­qysy keldi. Bálkim, bizdi kenishti qaı­ta iske qosqaly júrgen ǵalymdar dep oılady ma, kim bilsin, jasqana esen­desti de:

– Tekserip júrsizder me? – dedi úmit­ti kózben jaýtańdaı qarap. Endi qaıt­sin?! Eki qolǵa kúrek tappasa da tý­ǵan aýylynan kindik úzgisi kelmeı otyr­ǵan shyǵar. «Bolashaǵy joq» dep kar­tadan syzyp tastaıtyndaı aýyl emes, tamyljyǵan tabıǵat aıasy. Taý bet­keılerine shańǵy jolyn salyp qoısa, tú­tin tunǵan qalanyń turǵyndary osy jaq­qa shyǵyp keter me edi?! Mynaý  fab­rıkalardyń qırandy qabyrǵalary, ıesiz qalǵan úıler, sonaý zamannan bel­gi bolyp turǵandaı temir-tersek týrıs­terdi de qyzyqtyrar edi. Joıqyn ja­ry­lys bolǵan Ýkraınanyń Prıpıat qala­syn aıtamyn, týrıstik aımaqqa aı­nalyp bara jatqan joq pa?! Búginde álem­niń tórt buryshynan Chernobyl apa­tynyń ornyn kórýge umtylatyn týrıs­ter kóp. Radıasııasy áli kúnge tar­qaı qoımaǵannyń ózinde arnaıy ma­mandardyń jetekshiligimen týrıstik saparlar uıymdastyrylyp turady. Sol sekil­di ındýstrııalyq týrızmdi bizdiń óńir­de de qolǵa alýǵa bolady. 

Qabyrǵadan shyqqan daýys

Túnimen túsken qardy ombylap, aýyldyń jelke tusyndaǵy qyzyl kir­pishti ǵımaratqa ilinip, entigimizdi bas­tyq. Kenishtiń birinshi gorızontyna tú­setin jer de osynyń ishki jaǵy eken. Tigi­nen ornalasqan temir baspaldaq. Nı­kolaevıch birinshi tústi de «kelesi» dep aı­ǵaı saldy. Aıaǵymdy nyǵyzdaı basyp tústim. Arǵy jaǵy qap-qara túnek. Kózge túrtkisiz qarańǵy. Mańdaıdaǵy shamdy jaǵyp, jan-jaǵyma kóz saldym.

– Tyshqan, jarqanat degen báleler joq pa? – dedim daýystaı.

– Tiri jan joq munda, – dedi jol bastaý­­shymyz.

Qazdaı tizilip yldıǵa qaraı aıańda­dyq. Aıaqtyń asty jyp-jyltyr muz. Bar­­ǵan saıyn jol tarylyp, muzdy qabat qalyńdaı berdi. Qalyńdaǵan saıyn­ búksheń qaǵyp kelemiz. Júz metrdeı jú­relep júrdik. Odan ári isinip, keı tus­tary jarylyp ketken muz betimen ba­ýyrlaı jorǵaladyq. Jorǵaladyq de­gen aty. Myqshyńdadyq. Mańdaıǵa túsip ketken kaskany jóndeýge mursha joq. Baýyrlaǵan kúıi tómenge syrǵanap baramyz. Bul jerde muz juqalaý ma, astynan jylt-jylt etip bulaq aǵyp jatyr. Jú­risimizdi odan ári jal­ǵas­tyrdyq. Aıaq asty sytyr-sytyr etedi. Tóbege qaz-qatar qaǵylǵan temir­lerge oıýlana qy­raý qatypty. Qabyrǵa­larǵa da biz­ge bel­gisiz tańbalar basylypty. Shah­tanyń aýyzynan alystaǵan saıyn­ baǵanaǵydaı emes, jyly aýa sezile bas­­tady. Tizeden sý keshtik. Barǵan sa­ıyn tereńdeı berdi. As­tynda ne jat­qanyn qudaı bilsin, be­tinde qalqyp rels­tiń shpaldary júr. Bir-eki jerde ilýli turǵan qolarba kór­dik. Kezindegi kenshilerdiki bolsa kerek. Ońǵa, solǵa dáliz kóp. Jol bilmeseń, ada­syp ketýiń op-ońaı. О́zennen ótip, alyp tehnıkalar turǵan bir úńgirge kir­dik. Toqsanynshy jyly toqtaǵannan qoz­ǵalmaǵan-aý. Tot basypty. Tegi kendi osy tustan jer betine shyǵarǵan bolýy ke­rek dep top­shy­ladym.

– Qazir osy turǵan jerdiń týra astyna baramyz, tize búgip, demalyp alyńdar, – dedi Nıkolaevıch.    

Et úırenip ketti me, álgindegideı qor­qynysh joq. Jer betindegideı adym­daı basamyz. Biraq arqany keńge sa­lýǵa bolmaıdy. Qaýip aıaq astynda. Úń­gip qazylǵan jerlerdi alaqanmen sıpap qoıamyn. Tantal taýyp alam ba degen pendeýı oı ǵoı. Estýimshe, 99 pa­ıyz tantaldyń kelisi 3 500 dollardyń ma­ńaıynda eken. Qymbat bolatyn sebebi, ony zergerlik buıymdar jasaýda paıdalanady. Qalaıy da qymbat metall.

Jýyqta geologııa-mınerologııa ǵy­lym­darynyń doktory Borıs Dıachkovpen áńgimeleskenimizde, Asýbulaq pen Aq­taýdaǵy ken orny tıimsiz bolǵan soń ja­byldy degen. Al toqsanynshy jyl­darǵa deıin ónim óz-ózin aqtamasa da memlekettiń kúshimen ken orny, taý-ken baıytý fabrıkalary istep turǵan. 

– 1994 jyldary birneshe ken orny óz jumystaryn toqtatty. Ken orny ja­byldy dep kesip aıta almaımyz. Paı­daly qazba tómengi gorızonttarda az mólsherde bolýy da múmkin. Qazir jeke­legen jer qoınaýyn paıdalanýshylar Asý­bulaqtyń mańaıynda jumys istep júr­gen kórinedi. Eger taǵy da baǵaly metal­dardyń ózegi tabylsa, kenishtiń ju­mysy jandanýy da múmkin shyǵar, – degen edi D.Serikbaev atyndaǵy tehnı­kalyq ýnıversıtettiń professory Borıs­ Aleksandrovıch. 

Aıqysh-uıqysh temir-tersekke toly ból­mege endik. Bólme emes, úńgir ishindegi úńgir. Qaıdan kelip, qaıdan turǵanymyz túsi­niksiz. Qanshama labırıntty artqa tas­tadyq. Tómenge qaraı túsetin tik bas­paldaqtyń basy shyǵyp tur. Janyn­da oıylyp túskendeı lıftiniń orny. Qabyrǵalary betonnan quıylǵan. Tó­mennen sýdyń gúrili estiledi. Dmıtrıı temir­diń qıqymyn alyp tómenge tastap jiberip edi, ne zamanda kúmp etti.

– Qazir tik satymen tómenge túse­miz. Aıaqty nyǵyzdap qoıyp almaı, qol­dy jibermeńder. Baspaldaqtyń keı­bir temir­leri joq. О́zi de qaýsap tur, baı­qań­dar, – dep Nıkolaevıch ereje­ni taǵy bir eske saldy da, tómengi gorızont­qa jol bastady.

Biz de ilestik. Túsip kelemiz, baspal­daq biter emes. Sýdyń gúrili jaqyndaı ber­di. Jaqyndaǵan saıyn boıdy qor­qynysh sezimi bıledi. Ne tómende, ne jo­ǵarydan jaryq baıqalmaıdy. Janym­daǵylar jer jutqandaı joq bolyp ketti. Áýpirimdep, tómengi gorızontqa da jettim. Jol bastaýshymyz jaryǵyn són­dirip qoıyp, akkýmýlıatoryn únem­dep otyr eken. Menen soń Evenıı Domashev pen Artem Hýdıakov tústi. Tik baspal­daq­tyń janynda qabatty úıdiń jadaǵaı bas­paldaǵymen túsip-shyǵý oıyn eken ǵoı.

– Tssss, bireýlerdiń daýysy sender­ge de estile me? – dedi Nıkolaı suq saýsa­ǵyn shoshaıtyp.

– Iá, – destik bir sátte.

Maǵan ǵana estilip turǵan shyǵar dep mán bermegen edim, bári estidi. Tór­teýimiz de áńgimeni tyıa qoıyp, qulaq túr­dik. Qabyrǵanyń arǵy jaǵynda eki-úsh er adam sóılesip otyrǵan sııaqty. Sýdyń gúri­limen jaǵalasa shyqqan sózderi uǵy­nyqsyzdaý...

– Urysta turys joq. Kettik tómen­gisine, – dep Nıkolaı baspaldaqqa qaraı ja­qyndady.

– Júk qylmaı sómkelerdi osy jerge tas­tap ketsek qaıtedi? – dedim.

– Qazir 50-60 metrdeı jer astynda­myz. Tómengi gorızont endi 45 metr. Jerdiń betinen 100 metrdeı tómenge túsip baramyz. Ol degeniń 16-17 qabat úıge para-par. Aıtaıyn degenim, eń tómen­gi gorızontqa túsip-shyǵatyn jal­ǵyz jol – osy. Sómkelerińdi tastamańdar, – dep taǵy da erejeni eske saldy. 

«Sheshingen sýdan taıynbas». Bitip ber­meıtin baspaldaqtarǵa qaıta aıaq bas­tyq. Tómenge bir kóz tastap edim, mań­­daıdaǵy shamǵa shaǵylysyp, túp jaq­tan kól jylt etti. Beti býlanyp jatyr. Biz jetken eń tómengi gorızont – osy. Sý tolyp ketipti. Budan soń taǵy bir dáliz bar eken. Jer astyn úńgip jol salý – adamnyń sheberligi me, qudireti me?! Nesi bolsa da ǵajap-aq! Munda kóp aıaldaǵan joqpyz. Demalysymyz aýyrlap bara jat­qan soń keri qaıttyq. Asyp alǵan sóm­ke joǵary kóterilgende kóp-kórim júk. Iyqtan basady. Dmıtrııdiń «speleologııa – sport» degeni de ras eken. Baǵanaǵy daýys shyqqan gorızontqa shyqqan soń, Nıkolaevıch joldy keri baǵytqa bastady.

– Osy gorızonttyń bas jaǵy da shah­ta­nyń aýyzy. Eger muz alyp qalmasa, eki sha­qyrymnan soń shyǵamyz, – dep qýant­ty.

Kóńil jaılanyp sala bergeni sol, aldymyzda ǵana qulaǵan úıindi tastardy kórip, jınaqtala qaldyq. Shyǵa beriske jaqyndaǵan saıyn salqyndaı bastady. Ár-ár tustan soıdıyp shyǵyp turǵan súńgi muzdar kezdesti. Krıstall sııaqty. Jan-jaǵynan jata qalyp, sýretke túsir­dik. Ondaı ádemilikti kórgende qaýiptiń baryn bir sát esten shyǵaryp alar ediń.

Úńgirdiń shyǵa berisine jaqyndaǵan saıyn jel ysqyryp soqty. Bet qarat­paıdy. Nıkolaevıchtiń aıtqanyndaı, úńgir­diń aýyzyn muz jaýyp barady eken. Tańerteńgideı baýyrlap, ótip ketý­ge bolatyn sııaqty. Biraq orta jol­da kep­telip qalsań ne boldy? Keri qaıta­tyn bol­saq, tań atady.

– Aramyzda qaryndylar joq. О́tip kóreıik, – dep ázildegen «komandırimiz» ádet­tegideı ózi bastady, biz ilestik. «Táýe­­kel túbi – jel qaıyq...» Arqadaǵy jol­dor­­bany jetekke alǵandaı, súıretip otyr­dyq. Jon arqamyz tyrnalyp keledi. Kas­kamyzben tóbeni taqyr-tuqyr súzip kelemiz. Bas kóterip, aldymyzǵa qaraýǵa da yńǵaısyz. Aıaq asty muz isinip ketpese ıgi. Sóıtip, kele jatqanda shamnyń bir symy úzilip ketti me, mańdaıdaǵy jaryq jalp etip, óshti de qaldy. Qap-qarańǵy. Toq­taǵam joq. Súıretilip, baýyrlaı ber­dim. Áne-mine degende tas dálizdiń bas jaǵynan kógerip, Aqtaýdyń aspany kórin­di. Myń da bir shúkir dedim. Aman-esen shyqqanymyzǵa táýbá! Taýdyń anaý ba­synan kirip, búıirin tesip shyǵý – ońaı emes edi. 

Kóksaıdyń kúnshyǵys jaǵyndaǵy qıraǵan aýylǵa qaıta bettedik. Júzden astam turǵyny bolsa da, Qazaqstannyń bir pushpaǵyna ıe bolyp otyrǵan aza­mat­tar. Solardyń eńsesin tiktese shir­kin. Qaraýsyz qalǵan shahtalardy káde­ge jaratýdyń amaly qarastyrylsa ab­­zal bolar edi. Jergilikti turǵyndar ná­pa­qa tabatyndaı jaǵdaı jasalyp, taý­ly ólkeniń tabıǵatyna saı tirlikti jan­dan­dyrýǵa da bolar edi. Ien jatqan taý betkeılerine shańǵy bazasyn salyp tas­­tasa, bos qalǵan qalany aralaýǵa baǵyt­­talǵan ındýstrııalyq týrızmdi damytsa, múmkindik joq emes, bar. Nıet kerek. Keıbir el joq jerden kásip ashyp, qar­jy kózin tapqan. Biz she, barymyzdy paıdalana kele almaı jatqan joqpyz ba?!

Sonaý zamandaǵy jumystan qaıtqan kenshilerdeı aýyldyń kóshesimen tarp-tarp basyp, keri basyp kelemiz. Aıanyshty kúıde qalǵan aýylǵa shynaıy janymyz ashyp keledi. Qybyr etken tirshiligi joq únsiz úńgir artymyzda qala berdi...

Shyǵys Qazaqstan oblysy,

Ulan aýdany