Jıhankez jazýshy Adolf Iаnýshkevıchtiń «Kúndelikter men hattar» atty kitabynyń tarıhy aıryqsha. 1966 jyly orys tiline aýdarylyp, Almatydaǵy «Qazaqstan» baspasynan jaryq kórgen kitapta halyq jyrlarynda jaqsy aty shyqqan Baraq sultan syndy batyrlar men Orynbaı sııaqty jyrshy-aqyn beıneleri, jergilikti turǵyndardyń turmys-tirshiligi nanymdy sýrettelgeni sonshalyq, osydan bir ǵasyr burynǵy qazaq dalasynyń keń panoramasy kınofılmdeı kóz aldyńnan tizbektele ótip jatady.

Iаnýshkevıchtiń kitabynda týǵan-týystary men dostaryna jazǵan hattary men kúndeligi alma-kezek almasyp otyrady. Shynaıy kóńilden týǵan jolsapar estelikteri oqyrmanyn sol kúnge, sol sátke ertip aparyp, taý-tas, orman-toǵaıdyń syz tartqan dymqyl aýasymen tynystatqandaı. Ombydan bastalǵan marshrýt Semeıdi basyp ótip, Aıagózge bettegen sapardyń jaı-japsaryn naqty baıandaı otyryp, kóńili aýǵan jaıttardy egjeı-tegjeı sýretteýge tyrysady. Jıhankez Aıagózge aıaldaǵan onshaqty kúnde dala tósinde emin-erkin kóship-qonǵan qazaq turmysyna qatysty oıǵa túıgenin, túnegen, tústengen jerlerin maıyn tamyza áńgimeleı otyryp, mol derekke qanyqtyrady.
«Biz áli de Aıagózdemiz. Aıagóz qazir gúl-gúl jaınap qulpyryp, kóńil aýlaýǵa jarap qaldy. Eń ataqty rýlardyń birneshe sultandary (solardyń ishinde Abylaı hannyń da juraǵaty bar) terekten jasalǵan bizdiń úıshigimizdiń qasyna ózderiniń aqshańqan kıiz úılerin jáne túrli-tústi jolaqtary bar shatyrlaryn tikti. Ala shapan men beshpent kıip, olar bizge sypaıygershilikpen kirip shyǵady; bııazylyq kórsetýge tyrysatyn qazaq aqsúıekteriniń ádetin saqtap, sarań sóıleıdi», dep jazady 5 maýsym kúngi anasyna joldaǵan hatynda. Abaıdyń ákesi Qunanbaı jaıynda tartymdy sýretteı otyryp, tabıǵattyń oǵan kesek aqyl, ǵajaıyp es, júırik til bergen áýlıe dańqyna bólengen jan dep sýretteıdi. Budan basqa qazaqtardyń salt-dástúri men ǵuryptarynyń toptar arasyndaǵy qarym-qatynasty jandandyrýdaǵy mańyzy, qurmet kórsetý, qonaqjaılyq, aǵa sultan saılaý rásimi, jyrtys alý, dala bardtarynyń oryndaýshylyq sheberligi jaıynda sheshile áńgimeleıdi. A.Iаnýshkevıch G.Zelınskııge 12 maýsymdaǵy hatynda Orynbaı men Janaq aqynnyń aıtysy jaıynda:
«…Orynbaı dombyrasyn qaǵyp-qaǵyp jiberip, dúnıeniń basynan Adamata men Haýanadan túsip, myna otyrǵan sultandarǵa taǵzym etkendeı, aty shyqqan arǵy atalardyń árqaısysyn bir-bir kóterip tastady; Sodan Nuh kemesine minip topan sýdan ótti de, Ararattyń bıiginen búkil Injil tarıhyn sholyp ótti. Jolshybaı barlyq oqıǵany, tipti Vavılon Navýhodonossoryn da, Egıpettiń perǵaýyndaryn da qaldyrmaı súzip shyqty. Saǵat boıy tolassyz jyrlap, Nıagar sarqyramasyndaı aryndap kelip, aqyry ol aman-saý Muhammedtiń ózine de jetti-aý. Sońǵy on ǵasyrdy qushaǵyna alyp daýyldatqan bul jyr ıslamızm qaharmandarynyń basyna quıylyp, búkil qazaq dalasyna tolyqsı jaıylar ma edi, qaıter edi… Joq! Mekkeden jańa shyǵa bergen kezde bizdiń jeztańdaı ánshimizdiń dombyrasynyń shegi úzildi». Qazaq tilin ózi de táýir bilgen ol tilmashtardyń tárjimasyna súıene otyryp, atalǵan aıtysty jazyp alǵan. Halyq arasyndaǵy ańyzdar men jyrlarǵa, tolǵaýlarǵa den qoıa otyryp, jekelegen úlgilerin kúndeligine túsirip otyrǵan. Sheshendik ónerdiń tek jaqsy men jaısańnyń ǵana enshisi emes, halyq bolmysyna tán qasıet ekendigin ańǵarǵan polıak saıahatshysy «...Men tereń oıǵa qaldym. Osynyń bárin álem jabaıy sanaıtyn halyqtyń ortasynda óz qulaǵymmen tyńdadym ǵoı! Budan birneshe kún buryn jaýlasqan eki partııanyń arasyndaǵy qaqtyǵystyń kýási bolǵan edim. Sonda Demosfen, Sıseronnan asqan sheshenderge tańǵalyp qol soqqanmyn. Al búgin oqı da, jaza da bilmeıtin aqyndar óz ónerlerin jaıyp saldy. Sonda bular jabaıy bolǵany ma? Jo-joq! Imandaı syrym! Táńirim boıyna osynsha qabilet darytqan urpaqtyń rýhy búkil qazaq dalasyna jarqyrap sáýle shashatyn bolady. О́zine joǵarydan qaraıtyn halyqtar arasynan bul kóshpendilerdiń de qurmetti oryn alatyn kezi keledi…», dep jazady. Onyń sol kezdegi qazaq tili týraly jazbalarynan biletinimiz, keńestik júıege deıin qazaq tiliniń mártebesi joǵary bolǵandyǵy. «Jońǵar qalalaryn qıratqan ejelgi qonystardyń ornyna salynǵan Semeıde halyqtyń sany 7 myńǵa jýyq, olardyń kópshiligi tatarlar, tashkenttikter, buharalyqtar. Barlyq jerde qazaq tili keńinen qoldanylady. Osy jerlerdegi tym mádenı jáne zııaly orys halqynyń jartysy da, bizdiń súıikti hanymdarymyz fransýzsha sóıleıtini sııaqty, bul tilde de erkin sóıleıdi», degen jazbalar osyny aıǵaqtaıdy.
Poznandaǵy Adam Mıskevıch ýnıversıtetiniń PhD doktoranty Dana Súleımen atalǵan eńbektiń túrkitanýshylar úshin ǵana emes, Ortalyq Azııa tarıhyna qyzyǵýshylyq tanytatyn kópshilik úshin taptyrmas qundy eńbek ekenin aıtady. «Poznan qalasyndaǵy Adam Mıskevıch ýnıversıtetiniń Shyǵys tilderi ınstıtýtyndaǵy Túrkologııa kafedrasynda polıaktarǵa qazaq tilin alǵash úıretken Kúláıhan Aqtaıqyzy jumys isteıdi. Ortalyq Azııa elderiniń mádenıeti, qoǵamy jaıynda atalǵan eńbekpen tanystyryp, taldaıdy. Iаnýshkevıchtiń kúndeligi polıaktar arasynda erekshe tanymal, tanys eńbek», deıdi ol. Kitapta Uly júz qazaqtarynyń Reseıge qosylýy, olardyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyna taldaý, qoldanbaly ónerge sıpattama bere otyryp, XIX ǵasyrdaǵy qazaq tarıhyndaǵy mańyzy zor kezeńderge toqtalady. Orta júzdegi azattyq kúresin bastaǵan Kenesary Qasymuly men aǵasy Sarjan, Alasha han men Joshy han mazaryna jaqyn jatqan Dambaýyl mergen jaıynda estigen-kórgenderin qaǵazǵa qaldyrmaı túsirgen jazbalary – fılm túsirýge daıyn turǵan ssenarıı. Osy rette kezinde az tırajben taralǵan atalǵan eńbekpen keńirek tanysý úshin qaıta basyp shyǵarý, Uly júz qazaqtarynyń Reseıge qosylýynyń sońǵy kezeńi jaıynda derekti fılm túsirý múmkindigin qarastyrýdy qajet etetindeı. О́ıtkeni kúndelikter men hattarda baıandalǵan derekter el tarıhyn jańasha túsinýdi qajet etetin mańyzdy qosymsha.
Aıgerim Esenǵalıqyzy: Ákem «Gamletti» aǵylshyn tilinen tikeleı tárjimeledi
Suhbat • Búgin, 08:43
Ǵylym • Búgin, 08:40
Jekpe-jek • Búgin, 08:34
Akademııalyq eskek esý: Olımpıada joldamasy qalaı bólinedi?
Sport • Búgin, 08:30
Aımaqtar • Keshe
Uqsas jańalyqtar