Tyń taqyrypty kótergen týyndy

Jıynǵa Eýrazııa ulttyq ýnı­ver­sıtetiniń áleýmettik-má­de­nı damý jónindegi prorektory Dıhan Qamzabekuly, fılologııa ǵylymdarynyń doktory Mekemtas Myrzahmetuly, Dosmuhamed Kishibekov, Serik Negımov, Rahymjan Turysbek, Abdýlýahap Qara, Tur­syn­­han Qaıyrken, Gabrıel Magýaır, Serikzat Dúısenǵazy, Dáýlet­ke­reı Kápuly syndy bel­­gili qoǵam qaıratkerleri men ǵa­lymdar, stýdent-jastar qa­tys­­ty.

Jıyn moderatory Dıhan Qamzabekuly Módeniń mem­le­ket­shildigi men eldiń bir­tutas­tyǵyn qamtamasyz etýdegi aı­qyn ustanymy jaıynda sóz qoz­ǵaı kele, tarıh týdyrǵan tul­­ǵa­lardyń atqarǵan isteri men ar­tyna qaldyrǵan ósıetterin na­sı­hat­taý mańyzdy ekenin, osy rette atalǵan «Ot pen sý» ro­manynyń tyń týyndy ekenin atap ótti.

– Avtordyń aıtýyna qara­ǵan­da, bul – uzaq jazylǵan eń­bek, kórkem shyǵarma. Iman­ǵazy Nurahmetulynyń qalam­ger­­lik ereksheligi eski tildi, ǵun dáýiriniń tilin, sodan qalǵan juqanalaryn óte jaqsy biledi. Sózdikpen jaqsy jumys istegen, eski muralardan kórgeni kóp. Qytaı jylnamalaryndaǵy de­rek­terdi múmkindiginshe qam­typ, aınalymǵa túsirgen. Tili kórkem, jatyq, túsinikti jet­ki­zedi. Avtordyń mundaı tyń taqyrypqa barýy qazaq tarıhı romandarynyń negizin salýshy Smaǵul Sádýaqas, Ilııas Esenberlın zamandarynan bú­ginge deıin jalǵasyp kele jat­qan sabaqtastyqty kórsetedi, – degen prorektor týyndynyń kópshilik qaýymǵa asa qajet eńbek ekendigin aıta kelip, jı­nal­ǵan ǵylymı qaýym, ardager­ler keńesi atynan aıryqsha alǵys bildirdi.

Qazaqtyń aqsaqal ǵalymy Mekemtas Myrzahmetuly atal­ǵan eńbektiń tuńǵysh ret basylyp otyrǵan tereń týyndy ekenin aıta kelip, tarıhı máse­­lelerdi zertteýde muraǵat qor­­laryndaǵy tyń derekterge qalam tartqan jazýshynyń shy­ǵarmashylyq izdenis jolyn­da­ǵy tabandylyǵyna aıryqsha yqylas-peıilin jetkizdi. «Bul – erekshe taqyryp, sebebi biz tarıhqa bara almadyq. Keńestik ıdeologııa sheńberinen shyǵa almadyq. Tuńǵysh ret bastalyp otyrǵan tereń tarıhtardyń biri dep qaraımyz. Imanǵazy meniń qolymda tárbıelendi. Ol aspırantýrada oqyp júrgeninde-aq kemeldigin baıqatqan. Móde qaǵan týraly orysshasy bar, basqasy bar azdap estigenimiz bar edi. Biraq Módege eshkim tereńdep bara alǵan joq. Bastamasy óte jaqsy, avtordyń sóz saptaýy erekshe», degen professor tarı­hı týyndynyń janrlyq erek­she­ligi jaıynda aıta kelip, teo­rııalyq baılam jasalyp, tanym eleginen ótkizilýi tıis eńbek ekenin jetkizdi.

Qalamger Imanǵazy Nurah­metuly «Ot pen sý» roman epopeıasynyń alǵashqy kita­byna Móde Túmenulynyń ba­la­lyq shaǵynda bastan keshken oqıǵalardy arqaý etken. Jasóspirim Módeniń májbúrli túrde júz ulysyna amanatqa barýy, Sándebil qalasyndaǵy ómiri men jat jerdegi jan aýyr­­­­tar ahýaldan qalaı azat bol­­­ǵandyǵy, bıleýshi toptar ara­­syndaǵy tartys-taıtalas áser­leri nanymdy sýrettelgen. Oqyr­man­dy baıyrǵy dáýirge, kóne dúnıege tap bolǵandaı erek­she áserge bóleıtin tamasha týyndy jurtshylyq júregine jol tabady degen senimdemiz. Atalǵan roman el táýelsizdiginiń 30 jyldyǵyna, Ǵun memleketiniń qurylǵanyna 2230 jyl tolýyna oraı jáne túrki dúnıesi mu­ra­laryn keshendi zerttep otyrǵan Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń 25 jyldyǵyna arnalyp otyr. Avtor Imanǵazy Nurahmetulyn az-kem áńgimege tartyp, túrki jurtynyń tuǵyrly tulǵasyn arqaý etken eńbektiń jazylý barysy jaıynda suradyq.

– Romannyń negizgi erek­she­li­gi men zertteý taqy­ry­by­nyń ózek­tiligi nede?

– Halyq qashanda óziniń ta­rı­hyn bilýi tıis. Tarıh taǵy­ly­mynan sabaq alǵan halyq ke­le­shegine sonshalyqty senimdi bolady. Al tarıhyn bilmegen halyq tamyrsyz aǵash sekildi. 1988 jyldan bastap osy romanǵa baılanysty materıaldar jınaı bastadym. Sodan beri jazyp kelemin, eski taqyryp, derek az. Uzaq ýaqyt jazýǵa týra keldi. Jet­pegen tustary da bolýy kerek, dese de qolda bar derekter negizinde jazyp shyqtym.

– Izdenis barysynda qandaı derek­kózderdi basshylyqqa al­dyńyz?

– Mundaǵy men paıdalanǵan arhıvter men derekterdiń kóbi Qytaı jylnamalarynda qal­ǵan. Atap aıtqanda burynǵy, keıingi «Hannamanyń» ǵundar taraýyn­da saqtalǵan derekter, halyq ómirinde saqtalǵan, kóneden jal­­­ǵasyp kele jatqan etno­gra­fııa­lyq áńgimeler, sondaı-aq Táńirshildikke qatysty túrki halyq­tarynyń ómirinde saqtal­ǵan dinı senimderi negiz etildi.

– Al aýyzeki áńgimelerdi qalaı jınastyra aldyńyz?

– Ony burynǵy kóne kózder­den surastyryp, el arasynan jınastyrýǵa týra keldi. Ishinara jazy­lyp qalǵandary da bar. О́zimizdiń Sh.Ýálıhanov, B.Baza­rovtyń jazǵan eńbekterin aı­týǵa bolady. Búgingi táńir­shil­dik dinine senemiz dep júrgen týysqan halyqtardyń dúnıe­ta­nymdyq qundylyqtary men qulshylyqtary kiristirildi. Árıne, olardyń táńirshildigi baıaǵy senim emes, býddızm men hrıs­tıan dinimen aralasyp ketken. Bizdiń ıslam dinimen asta­syp ketken salt-dástúrimiz sekildi. Arasynda qansha jerden ıslam dinimen aralasqan kúnde de birshama taza saqtalǵan qazaq ara­syndaǵy táńirshildik dep aı­týǵa bolady.

– Móde qaǵannyń bizdiń ta­rı­­­­hymyzdaǵy mańyzy tý­ra­syn­­­da qysqasha aıtyp ót­seńiz.

– Móde qaǵan bizdiń ǵana emes, jalpy túrkilerdiń tarıhyndaǵy óte mańyzdy tulǵa. 26 taıpanyń basyn qosyp úlken ımperııa qurǵan. Bul kitaptyń ereksheligi bir jaǵynan Móde qaǵannyń ómiri, ekinshi jaǵynan kóne túrki etnografııasy, kóne senimi, salt-dástúrin tolyq qamtıdy. Oqıǵalar, adamdar arasyndaǵy qa­rym-qatynastyń túrleri, erek­she­likteri qamtylǵan. Eskiden qal­ǵan sózderdi jandandyryp, tiril­tip paıdalanǵan boldyq. Kitap 500 danamen ǵana jaryq kór­di. Aldaǵy ýaqytta qaıtadan shy­ǵaryp, satylymǵa qoıamyz dep oılaımyn.

Áńgimelesken

Aıa О́MIRTAI,

«Egemen Qazaqstan»