Qazaqstanǵa agrobank qajet pe?

Qarjy ınstıtýtyna qajettilik bar

Aldymen sál sheginis jasap, tarıhqa úńileıik. Táýelsizdik alǵan eleń-alań shaqta elimizde «Agroprombank» degen qarjy ınstıtýty jumys istedi. Ataýynyń ózi aıtyp turǵandaı, bul tek aýyl sharýashylyǵy salasyna ǵana mamandanǵan bank edi. Ol eldiń agro­sek­toryndaǵy Keńes ókimetinen qal­ǵan murany saqtap qalyp, odan ári ilgeri­letýdiń birden-bir joly bolatyn.   Demek, Qazaqstannyń agrobank qurý tur­ǵy­synan ózindik tájirıbesi bar.

– Elimiz Táýelsizdik týyn kótergen shaqta Qazaqstanda bes-alty salalyq bank quryldy. Olar ekinshi deńgeıli bank retinde birneshe jyl jumys istedi. Bul qatarda «Agroprombank» te bar edi. Keıin ol «Naýryz bank» bolyp ataýyn ózgertip, jekege ótti. Aqyry bankrot bolyp tyndy. О́zge salalyq qarjy ıns­tıtýttary sekildi «Agroprombank» te elimizdiń 1995-1996 jyldardaǵy bank salasyndaǵy reformasynan aman ótpedi. Áýelde memleketke qaraǵan olardyń birazy jekeshelendirildi, endi birazy basqa banktermen qosyldy. Sóıtip, bulardyń ǵumyry uzaqqa sozylǵan joq, – deıdi ekonomıst Talǵat Demesinov.

Aýyl sharýashylyǵy ǵylymynyń doktory Kópmaǵambet Elemesovtiń pikirinshe, salalyq bankter ǵumyrynyń kelte qaıyrylýy bıýdjetke táýeldi­liginde edi. Oǵan naryqtyq ekonomı­kanyń zańdylyqtary qosyldy. 90-shy jyldardyń qıyndyǵy da óz salqynyn tıgizbeı qoıǵan joq. 

«Agroprombankten» beri qaraı arada 20 jyldan astam ýaqyt ótti. Sodan beri eldegi, jalpy saladaǵy jaǵdaı qan­shalyqty ózgerdi? Alda-jalda agrobank qurylyp jatsa, burynǵy banktiń taǵdyryn qaıtalamaı ma? Qarjy ıns­tıtýty ózin-ózi aqtaı ala ma? Kókeıde osyndaı kóp saýal bar.

– Qazir jer reformasyn júzege asyrý jónindegi komıssııanyń jumysy jú­rip jatyr. Bul reformany abyroı­men, aqyldasa otyryp sońyna deıin jet­kizý mańyzdy. Menińshe, aýyl sharýa­shy­lyǵymen aınalysatyn Qazaqstan Res­pýb­lıkasynyń azamattaryna jerdi jeke­menshikke bergen durys. Jerdiń zań­dy ıesi oǵan jaýapkershilikpen q­araı­dy. Áıtpese, jalǵa alatyndar jer ózi­niń jekemenshigi bolmaǵan soń, onyń jaı-kúıine de nemquraıdylyq tanytatynyn kórip júrmiz. Muny ne úshin aıtyp otyr­myn? Jekemenshiktegi jerdi agro­bankke kepilge qoıyp, nesıe alýǵa bola­dy. Sondyqtan óz basym agrarlyq bankt­iń qurylǵanyn quptaımyn, – deıdi T.Demesinov.

Ekonomıstiń aıtýynsha, jańa sala­lyq bank qurý úshin «velosıped» oılap ta­bý­dyń qajeti joq. Áýeli 90-shy jyl­­dar­­dyń tájirıbesin bir zerdelep alý kerek. Odan keıin sheteldik agro­bank­­­ter­diń tájirıbesine nazar aýdar­ǵan jón. Ási­rese, Shveısarııa men Ger­manııa­­nyń, Nı­der­landy men Jańa Zelan­dııa­nyń agrobank­terine qarap boı túzese bolǵandaı.  

– Ony taza memlekettik nemese aralas bank retinde qurýǵa bolady jáne ol aýyl sharýashylyǵy kásiporyndaryna, sharýa qojalyqtaryna arzan nesıe usynýy kerek. Onyń tıimdiligi de osy jerde kórinedi. Áıtpese, bankti qura salǵannan salada serpilis bolmaıdy. Bank birinshi kezekte sharýalarǵa arzan nesıe usynýy shart. Sondaı-aq agrobank memleketten beriletin sýbsıdııalardyń, sýbvensııalardyń, dotasııalardyń bárin biriktiretin qurylym bolýy kerek. Qys­qasy, sharýalarǵa «bir tereze» qaǵı­daty boıynsha qyzmet kórsetilýi tıis. Sonymen qatar agrobanktiń júıesi negi­zinde aýyl sharýashylyǵy óndiristik saý­da kooperatıvterin qurýǵa múmkindik bar. Kooperatıv aýyl ónimderin jeke sha­rýa­lardan satyp alyp, odan ári ót­kizý ja­ǵyn rettese, saladaǵy birshama máse­le­niń túıini tarqaǵaly tur. Onyń ishin­de del­da­ldarǵa, baǵa saıasatyna qatys­ty másele oń sheshimin tappaq, – deıdi ekonomıst.

K.Elemesovtiń pikirinshe, agrobanktiń qurylýy sharýalardyń jumysyn aıtarlyqtaı jeńildetedi.

– Qazir nesıe beretin uıym kóp. Olar sharýanyń múddesin oılamaıdy. Qaıta sharýalardyń esebinen eselep ta­bys tabýdy kózdeıdi. Sharýalar – áýel­den qaǵaz-qujatqa qyrsyz qaýym. Sony jaqsy biletin alaıaq-qýlar olardy taqyrǵa jıi otyrǵyzyp ketedi. Son­dyqtan dál qazirgi shaqta Qazaqstanǵa agro­bank qajet. Aýyl sharýashylyǵy – ekonomıkanyń draıveri. Demek, osy baǵyttaǵy jańashyldyqtardan, ozyq tájirıbelerden teris aınalmaǵan durys. Bolashaqta salalyq bank qurylyp jatsa, ol basqa bankter sekildi paıda úshin emes, aýyl sharýashylyǵyn damytý múddesin bıik qoıýy shart, – deıdi aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory.

«QazAgroǵa» qol jetpedi...

Qazaqstanda aýyl sharýashylyǵyn damytýǵa, qoldaýǵa jaýapty birden-bir uıym «QazAgro» kompanııasy bolatyn. Alaıda atalǵan kompanııa taratylyp, jýyrda onyń fýnksııalary «Báıterek» holdınginiń quramyna ótti. «Shopan Ata» Qazaqstan qoı ósirýshiler qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Almasbek Sadyrbaevtyń aıtýynsha, endi aýyldaǵy sharýalardyń jaǵdaıy tipti qıyndaýy múmkin. 

– «QazAgronyń» ustanǵan saıasaty sha­rýa­­larǵa múldem kereǵar edi. Kom­pa­nııa usynǵan ónimderge – nesıelerge kóp­shiliktiń qoly jetpedi. Suranys talap­tary da qısynsyz bolatyn. Endi aýyl sharýa­shylyǵyn qoldaýǵa, damytýǵa «Báı­terek» holdıngi jaýapty. Biraq hol­dıng pen agrosalanyń úsh qaınasa sor­pasy qosylmaıdy ǵoı... Biz Aýyl sharýa­shylyǵy mınıstrligine baǵynysty bolsa da, dál sol «QazAgrony» jumys is­tete alma­dyq. Endi «Báıterekti» múl­dem mańaı­laı almaıtyn shyǵarmyz. Aýyl sharýa­shy­lyǵyn damytý, ony qarjy­lan­dyrý, Úki­mettiń bul baǵyttaǵy saıasatyn júzege asyrý salalyq mekemege berilýi kerek. Mine, sol mekeme agrobank bolýy qajet, – deıdi ol.

Qaýymdastyq tóraǵasy ekinshi deń­geıli bankterden nesıe alý ońaı ekenin jetkizdi. Alaıda olar kepildikke kelgende ákesiniń qunyn suraıdy. Ony qara­paıym sharýalar oryndaı almaıdy, álbette. Sharýalardyń mundaı bankterge jola­maıtyny da sondyqtan.

– Ekinshi deńgeıli bankter aýyl sha­rýashylyǵy salasyn tıimsiz dep sanaı­dy. Bul salany qarjylandyrýǵa basym­dyq bermeıdi. Qazirgi ýaqytta aýyl sharýa­shy­lyǵyna nesıe berý kólemi boıyn­sha ekinshi deńgeıli bank­­ter­diń úlesi 10 paıyzǵa jeter me eken?.. Sondyqtan tek qana aýyl sharýa­­shylyǵy jobalaryn iske asyra­tyn, qarjylandyratyn agro­bank kerek. Bank qurylmaıynsha, sala­nyń damýy qıyndaý. Sońǵy on jylda myń­daǵan adam aýyldan kóship ketti. Demek, aýyldyń jeri bos qalyp jatyr. En­di osy úrdisti keri júrgizý úshin agro­bank­tiń múmkindigin paıdalanýǵa bolady. Qazir qaladaǵy qym-qýyt tirlikten mezi bolyp, aýylǵa baryp, kásip ashqysy keletin jastar da, orta býyn ókilderi de kóp. Alaıda olardyń ıeliginde jeke­men­shik jer men qomaqty qarajat joq.

«QazAgroQarjy», «Aýyl sharýashy­lyǵyn qarjylaı qoldaý qory», «Agrar­lyq nesıe korporasııasy» sekildi qap­taǵan kompanııalarǵa qoldan jem be­rip otyrmyz. Búıtkenshe, báriniń basyn biriktirip, qarajatty da, quzy­retti de agrobanktiń qolyna berý kerek. Shy­nyn­da, saladaǵy qoldaý kórse­tetin kom­panııalardyń kóp­tigi sondaı, qazir­gi sharýalardyń basy aınalady. Kom­panııalar kelgen kásip­kerdi bir-birine siltep, dińkesin qur­tady. Aýyldaǵy sharýany onsyz da ten­ti­retip, sandaltyp júrgenimiz az emes. Jumystyń bári bir ǵana mekemede she­shilip, rettelýi tıis. Sharýanyń ba­syn shyrǵalańǵa salý­dyń qajeti joq. Olardyń ýaqyty da shekteýli. Biz­degi ónimdiliktiń tómendigi de, jalpy sa­lanyń damymaı jatqany da sharýa­lar­dyń sandalyp júrgendiginen shy­ǵar, bálkim. Menedjment aqsap tur. Ony memleket rettep bermeıinshe, túk shyq­paıdy, – deıdi A.Sadyrbaev.

Onyń pikirinshe, agrobank qurý úshin teńselip, áne-mine qulaǵaly turǵan ekin­shi deńgeıli bankterdiń birin memleket ese­binen qoldap jiberip, salalyq bank etip qaıta qursa, sharýa sheshiledi. Onsyz da ekin­shi deńgeıli bankterge memleket tara­­py­nan qoldaý kórsetilip jatyr emes pe?! 

– Agrobank – álemde bar tájirıbe. Sol táji­rıbege súıený mańyzdy. Jerdi el aza­mat­taryna jekemenshikke berý jaıy pysyqtalyp jatyr. Erteń osy másele rettels­e, sol jerdi agrobankke kepildikke qoıýǵa bolady. Buǵan ekinshi deńgeıli bank­ter qyryn qarasa da, sala­lyq bank­tiń bas tartpasy aıdan anyq, – deıdi A.Sadyrbaev.

Mınıstrliktiń ustanymy qandaı?

Taqyrypqa bir qyrynan ǵana úńilmes úshin Aýyl sharýashylyǵy mınıstr­ligi­niń de ustanymyn bilmek oımen, jýrna­lıstik saýal joldadyq. Resmı jaýap hatta aıtylǵandaı, mınıstr­lik­tiń ustanymynsha, agrobank qurý aýyl sha­rýashylyǵy úshin panaseıa bola almaıdy. О́ıtkeni budan nesıeler qol­je­timdi bola túspeıdi. «Qoljetimdi nesıe­lendirýdiń negizgi faktory – qorlandyrý quny, sondaı-aq qarjy ınstıtýty­nyń uıymdyq-quqyqtyq nysany emes, nesıelik jáne kepil saıasaty», delingen resmı jaýap hatta.

Mınıstrliktiń habarlaýynsha, aýyl sharýashylyǵy taýaryn óndirý­shi­ler memlekettik agrobanktiń qury­lýyn quptaıdy, álbette. О́ıtkeni, olar sala­lyq bank qurylsa, qarjylan­dyrý­dyń qoldanystaǵy talaptary­men salys­tyr­ǵanda nesıelerdiń mólsher­lemesi tómen­dep, kepilmen qamtamasyz etý sharttary jeńildeıdi dep oılaıdy. «Alaıda agrobankti qurý ákimshilik shyǵystardy arttyratyn, túpkilikti qaryz alýshylar úshin mólsherlemelerdiń ósýine áser etetin bank ınfraqurylymyn damytý qajettiligine alyp keledi», deıdi Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi. Iаǵnı banktiń esepteý-kassalyq qyzmet kórse­tý, ınkassasııa qyzmeti, tólem kartalaryn shyǵarý, bankomattar jelisi sekildi tolyp jatqan shyǵystary paıda bolady.

«Sonymen qatar ekinshi deńgeıli bankterdiń qyzmeti salymshylardyń múd­desin qorǵaý qajettiligine baılanys­ty Ulttyq bank tarapynan qatań ret­teletin bolady. Agrobank qurylǵan jaǵ­daıda bul táýekelderdi baǵalaý jónin­degi talaptardyń kúsheıýine, onyń qaryz alýshylaryn kepilmen qamtamasyz etýge qoıylatyn talaptardyń kúsheıti­lýine ákep soǵady. Osylaısha, taýar ón­dirý­shilerdiń edáýir bóligi aýyldyq jer­lerdegi ótimdiligi tómen kepil múlki úshin agrobankten nesıe ala almaýy múmkin. Búginde ekinshi deńgeıli bank­terge júginetin aýyl sharýashylyǵy taýaryn óndirýshilerdiń kópshiliginde osyndaı jaǵdaı qalyptasyp otyr», delingen jaýap hatta. Mınıstrliktiń máli­metinshe, sala boıynsha ekinshi deń­geıli bankterdiń nesıe qorjynyndaǵy sharýa qojalyqtarynyń, fermerlik qojalyqtardyń úlesi 5 paıyzǵa da jetpeıdi.

Vedomstvo habarlaǵandaı, aýyl sharýa­shylyǵy taýaryn óndirýshiler bank­ter­diń qyzmetimen onsyz da qamta­masyz etilgen. Demek, agrobank qurý memle­kettiń qatysýyn ulǵaıtady jáne jekemenshik bankterdi aýyldan yǵys­tyryp shyǵarady. Al bul Qazaq­stannyń 2025 jylǵa deıingi Strate­gııa­lyq damý josparynda kórsetilgen mem­lekettiń eko­nomıkaǵa qatysýyn shekteý jónindegi saıasatqa qaıshy kelmek.

«Búgingi tańda «Báıterek» holdıngi­niń enshiles kompanııalary aýyl sharýa­shylyǵyn qoldaýǵa arnalǵan ónimderdiń barlyq túrin usynyp otyr. «Aýyl sha­rýa­shylyǵyn qarjylaı qoldaý qory» AQ bólshek bıznesti nesıeleýmen aına­lysady. «QazAgroQarjy» AQ aýyl sharýa­shylyǵy tehnıkasy men jab­dyq­taryn lızıngpen satyp alýǵa múmkin­dik jasap otyr. «Agrarlyq nesıe kor­porasııasy» AQ korporatıvtik bıznes pen ınvestısııalyq jobalardy nesıe­leýmen, onyń ishinde nesıe seriktes­tikterin, mıkroqarjy uıymdaryn jáne ekinshi deńgeıli bankterdi qorlan­dyrý­­men aınalysady. Sonymen qatar aýyl sharýashylyǵy taýaryn óndirý­shiler­di qoldaýǵa baǵyttalǵan «Sybaǵa», «Qara­paıym zattar ekonomı­kasy», «Isker», «Agrobıznes» sekildi baǵdarla­malar bar. Budan bólek, nátıjeli jumys­pen qamtýdy jáne jappaı kásipkerlikti damytýdyń 2017-2021 jyldarǵa arnalǵan «Eńbek» memlekettik baǵdarlamasynda da agrosektordy qoldaý baǵyttary qarastyrylǵan», dep habarlady Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi.

Aıtpaqshy, jýyrda «Talap» qoldan­baly zertteýler ortalyǵynyń dırektory, belgili ekonomıst Rahym Oshaqbaev ta agro­bank máselesine qatysty pikir bildirdi. Ol nesıe beretin aýyl sharýashy­lyǵy salasyndaǵy uıymdardyń bárin bir qarjy qurylymyna biriktirýdi usyndy.

– Karantınnen keıin bizdi ekonomı­ka­lyq tyǵyryqtan alyp shyǵatyn salalar­dyń biri – aýyl sharýashylyǵy. Alaıda bıýro­kratııalyq is-sharalarǵa baılanys­ty qarjylandyrýǵa qatysty sheshim­der ke­­she­ýildep jatady. Bul baǵyttaǵy ju­­my­s­ty barynsha jedeldetý kerek. Aýyl sha­rýa­shylyǵyn qarjylandyrý tur­ǵy­­syn­da bank júıesine ǵana ıek artý múm­­kin emes. Bank bárine, ásirese shaǵyn jáne mıkro bıznes ókilderine aqshany ýa­qy­­tynda jetkize almaıdy. Sol sebepti múl­de jańa amal-ádis kerek. Qazirgi daǵ­da­rys­­tyń sıpaty bólek. Tipti qazir elde agro­bank ashýǵa deıin­gi qadam­darǵa barǵan jón bolar. Nesıe bere­tin aýyl sharýa­shy­ly­­ǵy sala­syn­daǵy uıymdardyń bárin bir qar­­jy qury­lymyna biriktirip, sol arqy­ly ká­­sip­­­ker­lerdi tómen paıyzdyq ne­sıe­­­men qol­daǵan jón. Kepildik qal­dyrý tár­ti­bi­­nen ketip, naqty bıznes-jospar­lar­ǵa qa­­ra­jat aýdarý kerek, – deıdi R.Oshaqbaev.

Túıindeı kele aıtarymyz, Qazaq­standa agrobank qurý máselesi taǵy da kún tártibinen jıi oryn alýda. Demek, buǵan qatysty naqty sheshim qabyldar sát jaqyndap kele jatqan sekildi. Talaı jylǵy «tartystyń» núktesi qalaı qoıy­lar eken? Áliptiń artyn baǵaıyq...