Jol apatyn qaıtsek azaıtamyz?

«Aıta, aıta Altaıdy, Jamal apaı qar­taıdy» demekshi, bul taqyrypqa qaıta aınalyp otyrýǵa týra keledi. О́ıtkeni el aman, jurt tynyshta jol-kólik oqıǵalarynan talaı boz­daqtyń baqılyq bolyp jatqany adamdy beıjaı qaldyrmaıdy eken. Máselen, 2020 jyly 13 515 jol-kólik oqıǵasy oryn alyp, 17 844 adam jaraqattanǵan, 1 997 adam kóz jumǵan, onyń 184-i – on ekide bir gúli ashylmaǵan balalar. Bul sıfrlardy sanada qorytý aýyr. Biz osy qasiretten sabaq alyp, jaǵdaıdy túzeý úshin oǵan qoǵam men atqarýshy bıliktiń nazaryn barynsha aýdarýymyz qajet. О́ıtkeni atalǵan qaıǵyly jaǵdaı múddeli memlekettik organdardyń tarapynan qoldanylyp kele jatqan sharalar áli de bolsa jetkiliksiz nemese olardyń tıimdiligi tómen ekendigin kózge shuqyǵandaı etip kórsetip otyr.

Sońǵy derekterge súıensek, búginde eli­mizde jol-kólik oqıǵalary sebebinen bolatyn ólim-jitim 100 myń adamǵa shaqqanda shamamen 10,5 adamnan keletin kórinedi. DDU-dyń derekterine qaraǵanda, damyǵan elderde 100 myń adamǵa 3 ólimnen, al jaǵdaı tómen memleketterde 10 myń turǵynǵa 40-qa jýyq ólimnen keledi eken. Demek, damýdyń dańǵyl jolyna túsken elimiz osy salada ozyq elderdiń qatarynan kórinýge kúsh salýy kerek-aq.

Jol-kólik oqıǵalarynyń oryn alýyna sebep bolar jaǵdaıattar óte kóp: aýa raıynyń qolaısyzdyǵy, júrgizýshiniń uqypsyzdyǵy, jyldamdyq shekteýine baǵynbaý, mas kúıinde kólik júrgizý, kólikterdiń tehnıkalyq jaı-kúıiniń tómendigi, jaıaý júrginshilerdiń joldy kez kelgen jerinen kesip ótýi jáne basqalar. Derekterge qaraǵanda, bulardyń ishinde jol-kólik oqıǵalarynyń kóbi jyldamdyq rejimin saqtamaýdan týyndap jatady eken. Sondaı-aq avtomobıl joldaryndaǵy qaýipsizdikti qamtamasyz etý isindegi olqylyqtar da talaıdy jol boıynda zar eńiretetin jaıttarǵa meılinshe kóbirek sebepshi bolatyn kórinedi. Al kólik quraldarynyń soqtyǵysýynan bolatyn ólim-jitim jol-kólik oqıǵalarynan qaza bolǵandardyń jalpy sanynyń 36%-yn qurasa, budan keıingi ólim-jitim kóp bolatyn jaıt – jaıaý júrginshilerdiń kólikpen soqtyǵysýymen baılanysty (30%). Jol-kólik oqıǵalarynyń atalǵan eki túriniń úlesine barlyq qaza bolǵandardyń jartysynan astamy tıesili bolyp shyqty.

Demek, basty qaýip neden ekeni, qan­daı máselelerge basymdyq berý qajet­in jo­ǵaryda keltirilgen derekterden anyq ańǵa­rýǵa bolady. Tarata aıtar bolsaq, birinshiden, jaıaý júrginshiler ınfraqurylymyn damytý asa mańyzdy. Bul óz kezeginde barlyǵy úshin tıisti qaýipsizdikti qamtamasyz etedi. Son­daı-aq qajetti bilim berý, mádenı-tárbıelik is-sharalar ótkizý arqyly jas urpaqty jol erejelerin qatań saqtaýǵa tárbıeleý múm­kindigin keńeıte túsedi. Bul rette jerústi jáne jerasty jaıaý júrginshiler ótkelderiniń sanyn arttyra túsýdiń de qajettiligin eske salǵymyz keledi. Ekinshiden, keshendi sharalar qabyldaı otyryp, joldardyń ınfraqurylymyn damytý qajet. Eger osy máseleler ýaqyt talabyna saı sheshimin tabar bolsa, jol-kólik oqıǵalaryn, olardan adamdardyń zardap shegýin, ásirese qaıǵyly jaǵdaılar edáýir azaıar edi dep oılaımyz. Osy arada energyprom.kz-tiń aqparaty boıynsha Qazaqstan 2019 jyly jol sapasy boıynsha álem memleketteri reıtınginde 141 eldiń ishinen 93-oryn ıelengenin aıta keteıik. Sodan bergi aralyqta bul reıtıngtegi jaǵdaıymyzdyń qanshalyqty jaqsarǵany, ne tómendegeni ázirge belgisiz. Bizdiń oıymyzsha, ózgeris sonshalyqty kóp bola qoımaýy múmkin.

Turǵyndar tarapynan elimizdiń jol ınfraqurylymyna qatysty aıtylatyn syn az emes. Olardyń kóbi jol qurylysynyń mınımaldy standarttaryn saqtamaý sebebinen joldardyń basym bóliginiń nashar jaǵdaıda bolýyna, jol salýǵa sapasyz materıaldardy paıdalanýǵa, jol qurylysy tehnologııasynyń óreskel buzylýyna, ıaǵnı joldyń eni, tegis­tigi, tańbalanýy, jaryqtandyrylýy, jol boıyn­daǵy belgiler men obektilerdiń ornatylýy bo­ıynsha talaptardyń saqtalmaýyna, jol qozǵa­lysy erejelerin saqtaýdy baqylaýdyń jet­kiliksizdigine, qysqy maýsymda joldardy qardan ýaqtyly tazartpaýǵa qatysty. Osynyń barlyǵy elimizdegi jol apaty qasiretin barynsha azaıtý máselesine jańa da janashyr kózqaras qajettigin uqtyrǵandaı. Sonymen birge turǵyndardyń jol erejelerine qatysty quqyqtyq sanasy men mádenıetin kóterý isi de ózekti kúıinde qalyp otyrǵany aıdan anyq.