Aýǵan tragedııasy jáne turaqsyzdyq dáýiri

AQSh-tyń Aýǵanstannan asyǵys shyǵýyn, sonyń ishinde aýǵan áıelderi men qyzdarynyń quqyqtaryna alańdamaýyn, barlaýdyń sátsizdigi jáne jospardyń joqtyǵyn synaýǵa sebep kóp. Biraq sol kóptegen synnyń astarynda úlken másele jatyr. AQSh-tyń 20 jyl buryn bastalǵan Aýǵanstanǵa basyp kirýi – lıberaldy halyqaralyq tártipke umtylǵan, alys aımaqtarǵa demokratııa men zań ústemdigin ornatýdy kózdegen álemniń sońǵy belgisi. Batysta D.Baıdenniń saıasatyn synǵa alatyndardyń basym bóligi qatal geosaıası básekelestiktiń oralýyna narazy.

Baıdenniń sheshimin túsiný úshin jańa dáýirdiń mánin uǵynýymyz kerek. Batystyń Aýǵanstandaǵy mıssııasy bastalǵan kezde bizdi jaqyndastyrǵan jahandaný kúshi qazir bizdi alshaqtatyp keledi. Jahandyq taýar jetkizý tizbegi, jappaı kóshi-qon jáne aqparattyń jedeldigi teńsizdiktiń artýyna ákeldi. Osylaısha, adamdarda qyzǵanysh epıdemııasyn týǵyzdy. О́ıtkeni shartaraptyń bárinde adamdar ózderin baqýatty ómir súretin zamandastarymen salystyrady. Mundaı kúsh AQSh-tyń burynǵy prezıdenti Donald Tramp kórsetkendeı, narazylyqqa, jeke basqa tabynǵan jáne ınternasıonalızmniń aınalasyna toptasqan saıasatty damytýǵa kómektesti. Bul álemniń basqa bólikterinde de qaıtalanady.

Osy turǵydan alǵanda AQSh-tyń kez kelgen prezıdenti eldegi ishki kóńil kúıge nazar aýdarýy kerek. «Eń áýeli Amerıka» ustanymy men elıtalarǵa senimsizdiktiń kúsheıýiniń úılesimi shetelderdiń tirligine aralasýdan aýlaq bolýǵa úndeıdi. Amerıkalyqtar el bıliginiń eldegi ahýal­dy qadaǵalap, baqylaýdy qalpyna keltirgenin qalaıdy. Sondaı-aq elde máseleler kóp ekenin túsinip, álemdi turaqtandyrý úshin alys mıssııalarǵa sapar shegip, qan tógip, qarjy jumsaýdy qup kórmeıdi.

Baıden ózara baılanystaryn qarý retinde qoldanyp, bir-birin synǵa alǵan elderi bar jańa álemge tap keldi. Keıingi onjyldyqta qabyrǵalar men shekaralardy alyp tastadyq, adamdar men elderdi baılanystyratyn búkilálemdik jeli jasadyq. Biraq qazir uly derjava saıasaty mahabbatsyz nekege uqsaıdy: seriktester bir-birin jek kóredi, biraq ajyrasa almaıdy. Bir-birin renjitýge qoldanatyn balalary men ıtteri bolmaǵandyqtan, geosaıası seriktester kek ustap, saýdaǵa, qarjyǵa, mıgrasııaǵa, pandemııaǵa, klımattyń ózgerýine jáne ınternetke qatysty daý-damaı týdyrady. Mundaı qaqtyǵystar keń taralǵan. Keıbir elder saýdaǵa, betperdelerge, vaksınalarǵa, jahandyq qarjylandyrýǵa nemese mıneraldarǵa qol jetkize almaıdy. Basqa memleketter kıbershabýylǵa nemese dezınformasııaǵa júginedi. Shekaralardan aǵylǵan bosqyndardy saıası yqpal etetin qarýǵa aınaldyrdy. Bul zamanaýı ádister oqýlyqtaǵy soǵys anyqtamasyna sáıkes kelmeıdi. Biraq qarýly qaqtyǵystarǵa qaraǵanda áldeqaıda kóp adamǵa áser etip, ómirin jalmaıdy.

Endeshe, Aýǵanstandaǵy «máńgilik soǵystyń» aıaqtalýy beıbitshilikke ákel­meıdi. «Talıbandar» aqparatty baqylap, ony ishki jaýlaryn uryssyz berilýge kóndirýge qoldandy. Aýǵanstannan halyqtyń jappaı aǵylýy Belarýs pen Batys demokratııasyna nuqsan kel­tir­gisi keletin basqa da memleketterge unaıdy. Olar osylaısha qorqynysh pen alaýyzdyq týdyrady. О́z kezeginde AQSh kómek kórsetip, qarjy bólý arqyly Aýǵanstanǵa óz bıligin qalpyna keltirýge tyrysady.

Bul biz biletin soǵys emes, biraq beıbitshilik te emes. Kerisinshe, álem turaqsyzdyq dáýirine nemese qýatty memleketter arasyndaǵy máńgilik básekelestik kezeńine tap keldi. Onyń negizinde AQSh-Qytaı básekelestigi tur. Baıden ákimshiligi bostandyqtyń jańa shekarasy Aýǵanstandaǵy ahýal­da emes, jahandyq ekonomıkany, ınfraqurylymdy, jasandy ıntellekt pen tehnologııany basqarýda jatyr dep esepteıdi. Jańa dáýirde AQSh-ty básekege qabiletti etý Baıdenniń sheshimine baılanysty.

Baıdenniń kelesi mindeti – turaqsyz kezeńdi basqara alatyn alıans qurý. Biraq bastamasy nashar boldy. Kóptegen memleket AQSh-tyń kóńilin tabý maqsatynda Aýǵanstanǵa ásker jiberdi. Biraq muny álemge ortaq qundylyqtar men lıberaldy tártipke súıenip jasaǵanyn syltaý etip, Aýǵanstan tirligine aralasýyn aqtaýǵa tyrysty. Olar AQSh-tyń basymdyqtary tez ózgergenin umytpaıtyny anyq. Sondaı-aq amerıkalyqtardyń Kabýldaǵy sátsizdigi de ońaı umytylmaıdy.

Amerıka bolashaqta álemdegi jalǵyz alyp derjava sekildi basqara almaıdy. О́zara qarym-qatynasqa ıek artqan, qarý kúshinen bas tartqan odaqtastardy qajet etedi. Eýropalyq memleketter úshin bul – múmkindik te, synaq ta. Olar Aýǵanstanda ózderiniń geostrategııasyn Amerıkaǵa jyǵyp berdi. Sodan keıin 2001 jylǵy 11 qyrkúıektegi lańkestik shabýyldardan keıin baqylaýdyń joǵalǵanyna ókinish bildirdi. Endi Eýropa elderi AQSh jáne basqa da odaqtastarmen tıimdi yntymaqtastyq ornatpastan buryn, jańa qaqtyǵystar kezeńindegi básekelestikke úırenýi tıis.

Máńgilik soǵys aıaqtaldy. Turaq­syz­dyq kezeńi bastaldy.

Mark LEONARD,

Halyqaralyq qatynastar jónindegi Eýropalyq Keńestiń negizin qalaýshy jáne dırektory, «Turaqsyzdyq dáýiri» (Bantam Press, 2021) kitabynyń avtory

Copyright: Project Syndicate, 2021.

www.project-syndicate.org