Profılaktıkalyq medısınanyń parqyn bilmeı júrmiz

Tipti, aǵzalardy (júrek, baýyr, búırek jáne t.b.) almastyrý (transplantologııa) otalary tek Nur-Sultanda ǵana emes, Almaty, Shymkent, Aqtóbe qa­lalaryndaǵy klınıkalarda ke­ńinen qoldanylýda. Biraz maman-dárigerler sheteldik klınıka­larda arnaıy daıyndyqtan ­ótip, elimizde dárigerlik kómektiń kók­jıegin keńeıte túsýde. EKO (ekstrokorporaldyq jolmen uryq­tandyrý) arqyly balany ómirge ákelý isi qolǵa alynýy nátıjesinde sońǵy 26 jylda 25 myńnan astam bóbek dúnıege kelip, ata-analaryn qýantyp otyr. Bıyl EKO arqyly kómek kvotasy 7 myńǵa deıin ósti. Bul qol jetkizgen jetistikterimizden bir ǵana mysal.

Áleýmettik mindetti me­dı­­­sınalyq saqtandyrý qo­ry den­saýlyq saqtaý isi­niń jaq­sa­rýy­na óz úlesin qo­syp otyr. Naý­qastardy stasıo­nar­larǵa jat­qyzý, emdeý, ońal­tý jolda­ry biraz ózgeriske ushyrady. Jos­parly túrde emdeletinder emhanada tolyq tekserýden ótip baryp, portal arqyly sta­sıonarlyq aýrýhanaǵa jat­qy­zylady. Al erte kezde qıt etse boldy, tike baryp aýrýhanaǵa jata beretin, al búginde shuǵyl jaǵdaıda ǵana portalsyz barady. Eger ertede stasıonarda birneshe apta emdese, qazir ári ketse 10-14 kún emdeıdi. Ári qaraı negizgi ońaltý em-sha­ralary ambýlatorııalyq jaǵ­daı­da, ıaǵnı úıde nemese arnaıy ońaltý emdeý mekemesinde júrgiziledi. Bul bizde ǵana emes, álemdik praktıkada qoldanylyp jatqan tásil.

Qazir álemdi dúrliktirip otyr­ǵan koronavırýs pandemııasy bázbir júıelerdi qaıta qaraýǵa, ózgerister engizýge májbúrlep otyr­ǵany aıan. Aýrýlardyń aldyn alý máselesi alǵy shepke shyqty. Keńes zamanyndaǵy «Bo­lashaqta densaýlyq saqtaý isi profılaktıkalyq medısınada bolady» degen KSRO-nyń alǵashqy Densaýlyq saqtaý mı­nıstri N.Semashkonyń sózi oryn­dy ekenin moıyndaýymyz kerek.

Kezinde densaýlyq saqtaý salasynyń maıtalmany, jańa­shyl dáriger, kóp jyldar Al­maty medısınalyq ýnıver­sı­tetiniń rektory, Densaýlyq saq­­taý vıse-mınıstri bolyp eń­bek etken, medısına ǵy­lym­da­rynyń doktory, professor, marqum Aıqyn Aqanov pro­­fı­laktıkalyq medısınaǵa kóp­­shiliktiń kóńilin aýdaryp, respýblıkada «Salamatty ómir salty» ortalyqtaryn ashý­ǵa zor úles qosty. Halyq ara­syn­da sanıtarlyq-medı­sına­lyq bilimdi jetildirýge osy «Sa­­lamatty ómir salty» orta­lyqtarynyń, burynǵy Keńes zamanyndaǵy «Sanıtarlyq aǵar­tý úıleri» sııaqty kómegi mol boldy. О́kinishke qaraı, soń­ǵy jyldary sol sanıtarlyq-medısınalyq aǵartý isi qojy­rap, tipti joqqa aınaldy. Qa­zirgi jurt el arasynda qańqý sózderge, jalǵan, dúmbilez aq­parattardan saýatyn «jetil­di­rip» kimdiki ras, kimdiki jalǵan ekenin túsine almaı, bas­tary qatyp, dal bolyp júrgenin kórip júrmiz. Áleýmettik jelide de neshebir jeldeı esken feık habarlardan kóz talady. Cóıtip, solardyń barlyǵy jınalyp kelip jurtty túsinbeýshilik­ke aparyp uryndyrady. Mysa­ly, alysqa barmaı-aq qazirgi koro­navırýs pandemııasy týraly, onyń taralý joldary, klınıkalyq belgileri, emdeý tásilderi men aldyn alý sha­ra­lary, ekpe egý (vaksınalaý) jaı­­ly kim ne jazbaı, ne aıt­paı júr? Kovıdti qoıdyń quı­ryq maıymen, zimbirmen, lı­mon­men, pııaz-sarymsaqpen, saý­mal­men, shubatpen, spırtpen, araq­pen jáne sol sııaqty zattarmen em­deýge bolady degen málimetterden qulaq tunady. Solardyń barlyǵyn túısikteri­ne túıip alǵan pasıentter jáne onyń týysqandary dárigerler­ge senimsizdikpen qarap, qarsy­lyq kórsetip, dárigerlerdiń em­deý taktıkasyna kedergi ja­sap jatatyny jasyryn emes. Qazirgi kezde qara halyq dári­gerlerge emes, emshilerge, tá­ýip­­terge, synyqshylarǵa, quma­laq­shylarǵa kóbirek senetin bolyp bara jatqanyn baıqap otyrmyz. Nege olaı boldy? О́ıtkeni medısınalyq kómek alý máselesi erterekpen salystyrǵanda edá­ýir kúrdelenip ketti. Ýaqyty­syn­da balalar emhanasy, áıel­derge keńes berý ortalyǵy, týberkýlez dıspanseri jalpy emhanadan bólek, derbes bola­tyn. Qazirgideı bir emhanaǵa barly­ǵy «toǵytylyp», yǵy-jyǵy, aıqaı-shý bolmaıtyn. Búginderi dárigerge kóriný «qııamettiń qııa­meti» bolǵanyn kórip júrmiz: kabınetter aldynda top-top bolyp jıylǵan halyq, jylaǵan jas bala, jótelip-qaqyryp otyr­ǵan taıaq súıengen qart kisi, demin áreń alyp otyrǵan aıaǵy aýyr kelinshek jáne t.b. Bir kúnde tekserilip shyǵý múm­kin emes. Osyny kórip, taýy sha­ǵylǵan naýqas dárigerlerge emes emshilerge, synyqshylar­ǵa ketýde. Kelmeske ketken Keńes dáýirin ańsap otyr, nostalgııa dep oı túımeńiz. Ol kezeńniń de jaqsy, jaǵymdy isteri, dástúri, jóni men júıesi bolǵanyn nege umytamyz? «Barlyǵyn qıratyp, jańadan bastaımyz» degenimiz aqylǵa syıa ma?

Oı tarazysynan ótkizsek, halyq arasynda belgili bilgir ǵalym-dárigerler esimderin bile­tinder azaıyp ketti. Olar ga­zet-jýrnaldar, telearnalar ar­qyly halyq aldyna kóp shyǵa bermeıdi. Sonyń saldarynan halyq arasynda sanıtarlyq-medısınalyq bilim salasy to­qyraýǵa uryndy. Telearnalar kóp rette shoýlarmen, berekesiz konserttermen, konkýrstar men baıqaýlarmen, mardymsyz, oısyz suhbattarmen, serıaldarmen qabattasqan, jaǵalasqan jarnamalar kópshilikti mezi etti. Nege bir mezgil bilimdi de bi­likti medısına qyzmetkerlerin telearnaǵa shaqyryp, salıqaly habarlar júrgizbeske? Ony ret­teıtin kim? Bala kezimizden esi­mizge jattalyp qalǵan, ne­gizgi mamandyǵynan bólek sa­nı­­tarlyq-aǵartý isine erekshe mán bergen akademıkter I.Qa­raqulov, B.Atshabarov, K.Or­mantaev, T.Sharmanov, pro­fes­sorlar E.Orazaqov, S.Bal­muhanov, S.Ámireev sııaqty ǵa­lym-dárigerler búginde nege joq? Qazirgi belgili ǵalym-dári­gerler ýaqyttyń yǵyna múl­de kónip ketti me? Nege olar­­dyń belsendiligi tómen? Ha­­lyq aldyna shyǵyp nege jón kór­setpeıdi? Kópshilik ha­lyq úshin arnaıy sanıtarlyq-aǵartý taqyrybynda basylyp, qolǵa tıer kitaptar, kitapshalar kózden bul-bul ushty. Nege? Mem­lekettik tapsyrystar olar­ǵa nege joq? Álde erte zaman­daǵydaı balgerler men baqsyǵa jol berip júre beremiz be? Oı­lanatyn másele...

Aıta bersek, bul baǵytta ortaǵa salatyn máseleler, aq­sap jatqan, jetispeıtin, júr­gizilmeı turalap jatqan is-sha­ralar az emes. «Aýrýdy emdep-jazǵannan góri, onyń aldyn alý jeńilirek» degen qanatty sóz oryndy aıtylǵan. Kez kelgen aýrýdyń aldyn almaıynsha ony emdep jeńemiz deý úlken qate­lik. Sondyqtan profılaktıkalyq medısınany kóleńkede qal­dyrýǵa esh bolmaıdy. Bul ár­kez medısınanyń bir basty sa­lasy dep qabyldaǵan jón. So­zylmaly aýrýlary bar adamdar­dy dıspanserlik esepke alyp, mezgil-mezgil medısınalyq tekserýden ótkizip, der kezinde em júrgizýdiń de mánisi zor. Jú­­rekke, mıǵa kúrdeli otalar­dan keıin, qımyl-tirek organ­darynyń aýrýlary men súıek jaraqattarynyń saldarynan týyndaǵan dertti der kezinde ońaltý (reabılıtasııa) máselesi de kún tártibinen túspeýi kerek.

Qazaq atamyz ejelgi zaman­da-aq «Basty baılyq – densaý­lyq» dep taýyp aıtqan. Densaýly­ǵy joq adamǵa baılyq ta, qyz­met te, ataq ta kók tıynǵa qajeti joq. Halyq densaýlyǵy qandaı qoǵam, qaı memleket bolsyn baǵa jetpes baılyq bolyp qala bermek. Barlyq jetistik, tabys, jańalyq adam ıgiligine qyzmet etý kerek.

Saǵyndyq ORDABEKOV,

medısına ǵylymdarynyń doktory, professor