Dıkkenstiń Londony

Bul baqytsyzdyq qalam ustaǵan aqyn-jazýshylardyń basym kóbin aınalyp ótpedi. Áıtpese, Shekspırdiń, Vık­tor Gıýgo, Vılla Saterlerdiń dáýirinde jazý­shylyqpen aınalysqan qanshama qalam­ger boldy, ókinishtisi, bizge olar­dyń jaz­ǵandary jetpeı qaldy, tarıh pen ýaqyt­tyń synynan óte almady.

Ádebıet áleminde sózden munara tur­ǵyzǵan jazýshylar saýsaqpen sanarlyq. Bul deńgeıge olardy qushtarlyǵy, qaı­sarlyǵy men jigeri, eń mańyzdysy, eń­begi alyp shyqty. Úlken ádebıet atalatyn aǵylshyn ádebıetinde Shekspırden keıingi tór Charlz Dıkkenske buıyrdy. Onyń dańqyn asqaqtatqan romandary, keıipkerleri, ushqyr oıy men bilimi, sosyn London sııaqty munarasyn kún súıgen shahary edi.

Charlz Dıkkenstiń ómiri, shyǵarma­shylyq álemi, ataq-dańqy bári-bári Lon­donmen tikeleı baılanysty. Bul qala onyń barlyq romandarynda negizgi kó­rinis retinde beınelengen. Dıkkenstiń ár romanyn paraqtap qalsańyz, ar jaǵynan Londonnyń sol tustaǵy keıpi, tynys-tirshiligi menmundalap shyǵa keledi. Ro­mandarda kórinis tapqan oryndardyń Londondaǵy ornalasýyn kartografııalaý boıynsha tekserip kórseńiz, Dıkkens ataǵan kóptegen mekenjaıdy qaz-qalpynda taba alasyz. Iаǵnı ol romandaryna ózine jıi tanys jerlerdi kiristirip otyrǵan. Árıne, oqıǵa jelisi boıynsha.

Dıkkenstiń barlyq romandaryna, keıip­kerlerine Londonnyń róli ma­ńyzdy bolǵanyn dıkkenstanýshylar kóp jaz­dy. Bylaısha aıtqanda, London onyń qııalyn oıatyp, súbeli týyndylar ja­zýǵa jeteledi. 1846 jyly ol jaqyn dosy Djon Forsterge jazǵan hatynda: «London bergen shabyt basqa shabyttan bólek, ol bir kún de meni tynysh otyr­ǵyzbaıdy, meni ásem qııaldarǵa, shytyrman shyǵarmashylyq álemine bastaıdy» dep jazdy. Sol úshin biz Charlz Dıkkens pen Londondy bólip qaraı almaımyz. Ekeýiniń úni bir sııaqty. Onyń adamdardy, sol kezdegi áleýmettik máselelerdi kór­kem shyǵarma arqyly berýi de London úshin asa qymbat arhıv bolmaq. Charlz Dıkkens ómirge kelgen kezde London hal­qynyń sany bir mıllıonnan asatyn. Búginde alyp shahardan Dıkkenstiń kezinde jaıaý aralaǵan uzyn kóshelerin tabýǵa bolady. Tipti Londonda «Dıkkens júrgen jolmenen» atty týrıstik joba bar, siz osy arqyly Londonnyń mańyzdy jerlerin, tarıhı qurylystaryn, eski kóshelerin aralaısyz, kózben kóresiz. Blue Badge týrıstik nusqaýlyǵymen ekskýrsııa jasaǵandar Charlz Dıkkens­tiń ómirimen de tanysa alady. Charlz Dıkkens óziniń erekshe baqylaý qabiletin ómi­riniń kóp bóligin ótkizgen osy qalaǵa arnady. Ol únemi qala kóshelerimen ár kúni 10 nemese 20 mıl jaıaý júredi eken, al onyń HIH ǵasyrdaǵy Londonnyń sıpattamasy sol qalpynda qaǵazǵa túskeni de tarıhtyń bir qupııasy. Vıktorııa stılindegi Londonnyń kórikti jerlerin bilýge, ózine tán áýeni men ózgeshe ıis­terin seziný úshin ótken ǵasyrlarǵa sapar she­gýdiń qajeti joq, tek jazýshy Charlz Dık­kenstiń romandaryn oqysańyz jetip jatyr. Oqyrman úshin de, London úshin de bul taptyrmas múmkindik.

Zerdelep qarasaq, Dıkkens London­nyń sol shaqtaǵy árbir mańyzdy jerle­rin ebin taýyp shyǵarmasyna kiristi­rip otyrǵan. Bul Londondy súıgen, ózin onyń asyl perzenti sanaǵan jazýshy úshin ósken ortasyna degen sheksiz qurmet­tiń belgisi der edik. Ol on tórt romanynda Londondaǵy Vestmınster saraıyn (Par­lament úıleri men Vestmınstr zalyn qam­tıdy) artqy kórinisi etipti. Sebebi bola­shaq qalamger óziniń eńbek jolyn parlamenttik reporter retinde bastaǵan, son­dyqtan onyń shyǵarmalarynda Vest­mınıstr saraıynyń beınelenýi zań­dylyq. Al onyń aıaqtalmaǵan «Edvın Drýd» jáne «Úlken úmit» atty roman­da­ryn­da Vestmınstr kópiriniń sol tustaǵy beınesin aıtady. Al Áýlıe Pol shirkeýi, Anglııa banki, Kovent Garden bazary, Holborn jáne Holborn kópiri, London kópiri, Chelsı, Hammersmıt kópiri, Eski Beılı, Hram, London munarasy sııaqty tarıhı oryndar Dıkkenstiń toǵyz roma­nynyń epızodtarynda kórinis tabady.

О́zi tańdaýly shyǵarmanyń biri dep baǵalaıtyn «Kishkentaı Dorrıtte» Dık­­kens Londondaǵy jańbyr aralas bo­randy bylaı sıpattaıdy: «Munda jań­byrdyń myńdaǵan hosh ıisi paıda bol­dy, árbir tamshy ósýdiń nemese ómir­diń qandaı da bir ádemi bar ekenin sezin­direrdeı. Jańbyrdan keıin qaladaǵy jaǵymsyz ıister aspanǵa ushardaı».

Basqa aǵylshyn jazýshylary da óz shyǵarmalarynda Londonnyń tarıhyn qamtydy, osy ańyz qala týraly kóp­tegen prozalyq shyǵarmalar, óleń-poemalar jazyldy, biraq eshqaısysy Dıkkens sııaqty atalǵan qalany úlken taqyrypqa aınaldyra alǵan joq. Charlz Dıkkens bul jaǵynan utyp tur. Qala, adam, tabıǵat onyń shyǵarmashylyǵynyń mańyzdy úsh tiregi. Ádebıetshi Endrıý Sanders bir sózinde: «Ol (Charlz Dık­kensti aıtyp otyr) Londonǵa erekshe kóz­qaraspen qarady. Quddy London onyń shyǵarmashylyǵyndaǵy basty keıip­ker boldy» deıdi. Demek, London jazý­shynyń qııal álemine óz qııalyn qo­syp, kórkem shyǵarmada ne bir sátti obraz­dar jasap shyqty degimiz keledi. Kún saıyn damyǵan qala qalamgerdiń dosyna aınalyp, qyzyǵýshylyǵyn oıatty. Kúndeliginde Dıkkens Vıktorııa jazý­shysy Ýolter Bagehotke: «Kelesi ur­paq úshin ózin arnaıy tilshi sııaqty sezi­netinin» aıtady. Árıne, onyń aldynda kúlli aǵylshyn ádebıetin álemge tanytý, «Eki qala ertegisin» jazý, tipti, jahan oqyrmanyn aǵylshyn týyndylaryna tánti etý mindeti turǵan edi.

Temza ózeni ǵasyrlar boıy Lon­don­nyń qany, máńgi sarqylmas baılyǵy bo­lyp keldi. Endi sol baılyqqa Charlz Dık­kenstiń uly shyǵarmalary kelip qo­syldy. Rımdikter dáýirinen bas­tap lon­dondyqtar Temza ózeniniń arqasyn­da jaq­sy kún kórdi. Iаǵnı aǵylshyn ále­minde bú­ginde eki Temza qalany qaq aıyryp tolas­syz aǵyp jatyr. Biri tarıhtan bel­gili Temza ózeni, ekinshisi Dıkkenstiń romandary. Ekeýi de qazirgi aǵylshyn mádenıetiniń sımvoly.

Biz aıtyp otyrǵan Temza da Dıkkens­tiń shyǵarmasynan tasa qalǵan joq. «Úl­ken úmitte» Pıp qaıyqpen júzý múm­kindigin paıdalanyp, Megvıchti Temza arqyly elden zańsyz alyp shyǵýǵa da­ıyn­dalady, munyń sońy sý ústindegi kú­­reske jalǵasady. Dıkkenstiń sońǵy jazǵan «Bizdiń ortaq dosymyz» romany Temza sýshylaryna arnalǵan, olar sýǵa batyp ketkenderdiń máıitterin ózennen izdeıdi. Sol shaqta Temza ózeni saýda men baılyqty qamtamasyz etkenimen, keıde ólim men aýrýdy da tasymaldaýshy boldy. «Kishkentaı Dorrıtte» Dıkkens Temzany ólim men aýrýdyń jarshysy retinde «ajalǵa bastaıtyn káriz» re­tinde sıpattaıdy.

Bir dáýirdiń sońy, jańa ǵasyrdyń basy, 1901 jyly Vıktorııa patshaıym­nyń ólimimen Vıktorııa dáýiri aıaqtal­dy. HIH ǵasyrdyń kóptegen jetimsizdigi jańa­sha bilim berý, tehnologııalyq jáne áleýmettik reformalar arqyly túzetildi. Árıne, buǵan Charlz Dıkkenstiń tanymal romandary kótergen áleýmettik tanym úlken áser etti.

Dıkkenstiń danyshpandyq oılary qala damýyna da oń yqpal jasady. Onyń jıi baratyn jeri Londonnyń Flıt kóshesindegi Ye Old Cheshire irim­­shik dúkeni edi, 1666 jylǵy úlken órt­­ten keıin qaıta salynǵan kóne úıge Dık­­kens «Eki qalanyń ertegisinde» arnaý­ly silteme jasaıdy. Bul da tarıhtyń bir arhıvi.

Charlz Dıkkens kóp jazdy. Biraq Somerset Moemshe aıtsaq «Neni jazýdy jaqsy bildi». Ol 1836-1870 jyldar aralyǵynda on bes roman jazypty. О́nimdi eńbek etip júrgen qalamger úshin kóp emes, biraq az da emes. Osy shyǵarmalardyń ishinde aǵylshyn tilinde keń taralǵandary «Olıver Tvıst» pen «Rojdestvolyq Kerol» romany edi. Soń­ǵysy Rojdestvony Ulybrıtanııa men Amerıkada mereke retinde tanymal etýi­men, kúrketaýyq jeý jáne syılyqtar berý sııaqty Rojdestvolyq keıbir ádet-ǵuryptardy nasıhattaýmen oqyrman arasyna tanymal kitap boldy. Dıkkens qalamy budan syrt Ulybrıtanııadaǵy kedeıler men jumysshy otbasylarynyń kózqarasyn jaqtady, árıne, kórkem shy­ǵar­ma arqyly. Ol ózi eńbek etken jýrna­lıstıka salasynda osyndaı máseleler týraly jıi habarlady. Bar oıy – baılar men kedeıler arasyndaǵy ádiletsizdikti joıý. Onyń kóptegen kitabynda kedeı keıipkerler jeńiske jetedi, bul sol kezdegi qalamgerdiń óz oıy deýge tolyq negiz 

bar. О́ıtkeni Dıkkens kedeılik moraldyq sátsizdikterden týyndaıdy degen Vıktorııa ıdeıasyna ádeıi qarsy turýǵa tyrysty. Demek, London oǵan sátti shyǵarmalar jazýǵa shabyt berip qana qoımastan, qoǵamda azamattyq kózqaras aıtýǵa dem berdi, jiger syılady. Taǵy da onyń artynda ónerine qosa alyp London turdy. London onyń arqa súıeri bola aldy.

Londondy súıgen qalamger «Olıver Tvıst» atty shyǵarmasyn osy qaladaǵy Doýttı kóshesi, 48 mekenjaıynda tur­ǵanda jazdy, sol kezde ol nebári 25 jas­ta edi, Olıver Tvıst onyń ekinshi romany retinde oqyrmanǵa jetti. Jazýshy bul shyǵarmasyn jınaqy stıldegi sha­ǵyn kitapshalarǵa bólip shyǵardy. Aı saıyn málim bólimin aıaqtap, oqyrmanǵa usyndy. Ár bólimde birneshe taraýlar sóz boldy. Kitap súıer oqyrman onyń bul romanyn dál qazir biz teledıdardan serııalardy kún saıyn kútip tamashalaıtyndaı asyǵa kútip oqydy. Bul bir jaǵynan tolyq kitapqa qaraǵanda, áldeqaıda qoljetimdi bolý ádisin paıdalandy. Áne, sol kezde qarapaıym zaýyt jumysshylary­nan uly patshaıymǵa deıin Dıkkenstiń shy­ǵarmalaryn oqýǵa den qoıdy. Osyǵan de­ıin kúlli álemdi jaýlaǵan Dıkkens álemi osyndaı qa­ra­paıym ádispen júzege asyryldy. Endi Dıkkenssiz arysyn aıt­qanda, álem ádebıeti, berisin aıtqanda, aǵyl­shyn ádebıeti qan-sólsiz kúıge tú­sedi. Dık­­kenstiń danyshpandyǵy sonda, ol shyǵar­­malaryn jazyp qana qoıǵan joq, onyń ekinshi jaǵy sanalatyn taralym máselesin de tereń oımen sheshti.

Stefan Sveıg Charlz Dıkkens týraly maqalasynda ony aǵylshyn oqyrmany qalaı qabyldaǵany týraly: «Onyń kóne kóztanystarynyń biriniń aıtýynsha, Dıkkenstiń kelesi kitapshasyn sómkesine salyp ákeletin poshtashyny olar úıle­rinde kútip, shydap otyra almaıdy eken. Tipti olar bul kitapshalar kelgenshe bir-birimen shyǵarma keıipkerleri týra­ly áńgimelesip, «Kopperfıl Dorege úıle­ne me, álde Agnessaǵa úılene me?» de­gen másele tóńireginde daýlasady… Posh­tashy keletin kúni árqaısysy ózine tıe­sili kitapty tezirek qolyna alý úshin eki mıl jerden onyń aldynan shyǵatyn. Olar úılerine qaıtyp kele jatyp, jol boıy Dıkkenstiń kitabyn oqyp kele jatady», dep jazady. Shynynda, bul osyǵan deıingi ádebıet juldyzdarynyń ishindegi eń keremetiniń basynda bolǵan baq ispetti. Qalasy shabyt berse, halqy qadir tutyp qurmettese, oqyrmany ár jazǵanyn qalt jibermeı oqysa, jazýshy úshin odan artyq qandaı baqyt bar? Dıkkens sol baqytty basynan ótkizgen degdar qalamger.

Onyń kúndelikterin paraqtasańyz da, ishinen London týraly jazbalardy taba alasyz. «Beısenbi 25 shilde, 1827. Saǵat tańǵy 7:30-dy kórsetip tur. Men óte kóńildimin. Ádemi kúnderdiń biri – shýaqty tań. Meniń jatyn bólmemniń terezesi kóshege qaraǵan, eki terezesi de ashyq» dep sýretteıdi ol Londonnyń tańǵy tirshiligin.

«Olıver Tvıst», «Qıyn kúnder», «Kúń­girt úı», «Kishkene Dorrıtte» jazýshy Anglııa qoǵamyndaǵy keı keleń­sizdikterdi eshkimnen qoryqpastan ba­tyl jazady. Ol kótergen máseleler keı­­de oń sheshimin taýyp jatty. Sol úshin de Dıkkenstiń ózi qazir ulttyq ınstı­týt­qa aınaldy. Aǵylshyn jazýshysy Djordj Orýell ustazy Dıkkens týraly: «On jasqa áli tolmaǵan kezim, mektep muǵalimderi Dıkkenspen tym erte ta­nystyrdy, tipti, qaıda júrsem de Dıkkens aldymnan shyqty. 

Oǵan uq­sap shyǵarma jazýdy da oılaǵam. Biraq jurt­qa áıgili nárseni qaıtalaýdyń qajeti ­joq edi», deıdi. Shyndyǵynda Dık­kens ózinen keıingi jazýshylarǵa úlken ­mektep boldy, bári sony úlgi tutty.

Dıkkens shyǵarmalarynyń negizgi arqaýy únemi orta taptyń, basqasha aıt­qanda, býrjýazııalyq taptyń arasyn­da ótedi. Onyń romandaryn egjeı-teg­jeıli zertteý arqyly biz ózimizge ke­rekti aqparattarmen qosa sol kezdegi Lon­don halqynyń ómirge degen yntasyn, kóz­qarasyn, umtylysyn túsine alamyz.

Eger siz Dıkkensti oqyǵan qarapaıym oqyr­mannan onyń keıipkerlerin sura­sańyz, esh oılanbaı tizbelep aıtyp bere salýy múmkin. Sebebi Dıkkens keıip­kerleri aǵylshyn jurtynyń ózi, sol tus­taǵy qoǵamnyń múshesi. «Men qate­lespesem, «Devıd Kopperfıldti» alǵash oqyǵanda shamamen toǵyz jasta edim. Alǵashqy taraýlardaǵy emosıonal­dy kóńil kúıi maǵan sonshalyqty jaq­sy áser etti, sondyqtan men bul kitap­ty bala jazdy dep oıladym. Kitapty eresek adam retinde qaıta oqyp kórse­ńiz, ejelde ómir súrgen alyptar, Mýrd­stoýn­dar sizge jartylaı komıksterge uq­saıtynyn baıqatady, sonda siz baıa­ǵyda oqyǵan bul shyǵarmanyń áli de eshteńe joǵaltpaǵanyn túsinesiz», dep jazady Djorj Orýell. Shynymen Dık­kens balanyń sanasynda osyndaı quby­lystar bolatynyn baıqaı aldy.

Onyń keıipkerleriniń ózi jurt arasyna keń tarap ketkeni shyndyq. Adams, Bardell, Tomas sııaqty keıipkerleri­niń esimi oqyrman jurttyń aýyzynan túspedi. Tipti advokattar serjant Býz­fýzdy jaqsy kóretin. Búginde kór­kem ádebıetten, ásirese aǵylshyn áde­bıetinen tulǵa izdegimiz kelse, aldymen Charlz Dıkkenske burylamyz. Bul zańdy quby­lys. Osynyń bárin ja­zýshyǵa London syılady, oǵan abyroı­dy, ataqty da Lon­don syıǵa tartqan deý­ge tolyq negiz bar.

Dıkkenstiń júregindegi, oıyndaǵy London beınesi onyń tól perzentteri sanalatyn máńgilik shyǵarmalaryn­da tarıh bolyp sóıledi, eski kúnniń, kóne qalanyń adal uly bolyp ińgálady. Ár­qashan eski­niń ornyna jańa keleti­ni shyndyq. Biraq ǵasyrlar ótse de, ádebıettegi Dıkkens mektebi óz qýatyn áıgilep keledi. Endi onyń kúshine eshbir saıası uıym, jeke tulǵa qarsy kele almaıdy.

Eger aǵylshyn ádebıetinde eki úl­ken jarylys boldy desek, sonyń biri de bire­geıi Charlz Dıkkenstiń ja­rylysy edi. Onyń álemi talanttan, oıdan, eńbek­ten jáne temirdeı tártipten turady. «Eger adamdar ózderin abyroımen ustasa, onda myna álem abyroıly bolyp qalar edi», deıdi ol bir sózinde. Aǵylshyn jurty Dıkkenstiń ár kózqarasyn ońaı qabyldady, óıtkeni onyń árbir is-áreketi, jazǵan shyǵarmasy halyqpen tyǵyz baılanysta boldy.

Dıkkenstik kózqaras aǵylshyndyq kózqaraspen birdeı, bul onyń ulttyq dástúrge tereń boılaǵan, sodan meılinshe sýsyndaǵan qalamger ekenin ańǵartady. Dıkkens kóp jyl turǵan Doýtı kóshesi­nen ketkennen keıin, ol turǵan úıdi ­1923 jyly Dıkkens stıpendıatynyń ­shtab-páteri retinde paıdalandy. Úı 1925 jyly kópshilikke ashyldy, Dık-­
kens pen onyń shyǵarmashylyǵyna
baı­la­­nys­ty mańyzdy kolleksııa áli saq­taýly ­tur. Al Londondaǵy Charlz Dıkkens mu­ra­jaıynda jazý­shy­ǵa tıe­sili jıhaz­dar­men, portretter­men jáne áshekeılermen jab­dyqtal­ǵan, kórer kózge kádimgi kezin­degi Vık­torııanyń ortasha deńgeıli úıi sııaq­ty kórinedi. Londondaǵy tarıhı oryn­dardyń birine aınalǵan bul mu­ra­jaı sizge 1830-jyldarǵa ora­lýǵa kó­mektesedi ári birden tanys, bi­raq tań­ǵalarlyqtaı álemdi kórýge múm­kin­dik beredi. Aǵylshyn tilindegi eń uly ja­zýshylardyń biri shabyt alǵan álemniń, Londondaı alyp sha­har­dyń keshegi kel­beti men búgingi bet-beı­ne­sin salystyra otyryp, tarıhqa kóz jú­girtesiz.

Aǵylshyn jurtynyń ardaqty uly Charlz Dıkkenstiń 130 jyldyǵyna ar­nal­ǵan is-sharada onyń ataqty port­reti jo­ǵalyp ketedi. Bul portretti 1843-jyldyń sońynda Margaret Gıl­lıs salǵan eken. 31 jasynda ádebıet jul­dyzy retinde tanylǵan Dıkkenstiń atal­ǵan portreti Ońtústik Afrıkadaǵy áshe­keıler ortalyǵynan tabylady. Osy­dan keıin joǵalyp tabylǵan portret Uly­brıtanııaǵa qaıta oralyp, Charlz Dık­kens murajaıyna qoıylady. Bul oqı­ǵany da London óz arhıvine jazyp aldy. Talanty asqan jazýshynyń jeke ómi­rine qatysty mundaı oqıǵalar óte kóp. Bul tek sonyń bireýi ǵana.

Súıispenshiliktiń kúshi máńgilik ekenin de Dıkkens dáleldep turǵan sııaq­­ty. Onyń shyǵarmashylyq bas­taýy Lon­donmen qan­daı baılanys­ty bolsa, aıaq­talýy da dál solaı. Charlz Dık­kens qaıtys bolǵanda, onyń sońynda úlken baılyǵyn aıtpaǵanda, súıikti jurtshylyǵy qaldy. 1870 jyly 8 maý­symda uly jazýshy máń­gilik saparǵa attandy. Ol «Edvın Drýd» atty shy­ǵarmasyn jazyp jatqan sátte qulap qalady da, sol kúıi turmaıdy. Eń sońǵy aıtqan sózi «On the ground...» (jerde...) degen sóz eken. Bul sózdi jatyp, dem alýyn ótingen qaıyn ápkesine aıtypty. Múmkin, «jerde qaǵazdarym shashylyp qalmasyn» degendi ısharalasa kerek.

Vestmınıstrlik mansapty Artýr Sten­lı memorıaldyq elegııany oqy­ǵanda, jazýshy qabirine qoıylǵan jaı­naǵan gúl­derdi kórsetip turyp: «bul jer bu­dan bylaı jańa álem men eski álemniń arasyndaǵy qasıetti shekara bolmaq, óıtkeni Dıkkens shyǵarmashylyǵy, ómi­ri tek bizge ǵana emes, aǵylshyn tilin­de sóıleıtinderdiń bárine ortaq» degen ­azaly sóz aıtady. Iá, Dıkkenstiń tom-tom kitaptary, ór minezi, tańǵajaıyp ómiri bá­rine ortaq. Tek onyń júregine jaqyn qala London ony týǵan halqyna máńgilik qyzmet ete bermek.