О́rkenıet ózegi – Ulyq ulys

Ulttyq sanany tarıhı sana tiriltip, túlete alady desek, tereń tamyrdan jeli tartqan qasterli jady jańǵyratyn sátte salıqaly ustanymmen sheshimin tabýǵa tıisti keleli máseleniń biri – ulttyq tarıhqa shynaıy ári dáıekti kózqaras qalyptastyrý jumysy ekeni anyq.

Shyn mánisinde biz kúni keshe ǵana tarıhy tonalǵan, jadysy jo­ǵal­ǵan pushaıman jurtqa aınala jaz­da­ǵanbyz. Sońǵy úsh ǵasyrdyń muǵ­da­rynda qazaq halqynyń tarıhı sanasy XVIII ǵasyrdyń basyndaǵy «Aqtaban shubyryndy» oqıǵasynan bastap, HH ǵasyrdyń birinshi jar­ty­syndaǵy asharshylyq pen jappaı qýǵyn-súrgin, ult zııalylarynyń dúr­kin-dúrkin repressııaǵa ushyraý zul­matynda surapyl jaraqat aldy. KSRO halyqtarynyń tarıhı sanasyn oırandaǵan totalıtarlyq rejimniń pármendi júrgizgen qıturqy saıasaty ulttyq jadyny jańyldyrýǵa júıeli baǵyttalǵany belgili.

Eger qapelimde bir adam qatty soqqy alyp, esinen aıyrylyp qalsa, ony emdeýdiń ózi uzaqqa sozylady, al tutas halyqtyń sanasy zaqymdansa, muny qalpyna keltirýge az ýaqyt ketpesi anyq. Bul baǵytta sońǵy otyz jylda qyrýar jumystar júzege asyrylǵany qomaqty nátıjege qol jetkizýge múm­kindik týdyrdy. Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen júzege asqan «Mádenı mura», «Halyq tarıh tolqynynda», «Uly dalanyń jeti qyry» strategııalyq baǵdarlamalary qasań túsinikterge soqqy berip, ultty rýhanı túletýge negiz qalady. Bul baǵytta sońǵy 30 jylda elimizde ártúrli aýqymdy jobalar júzege asyryldy, halyqtyń jadyn jańǵyrtýǵa ekpin berildi.

Bul baǵyttaǵy sońǵy jyldarda atqarylǵan mańyzdy bastamanyń biri Joshy ulysy – Altyn Orda tarıhyn halyqpen qaýyshtyrý, baıtaq murany zerdelep dáripteý jumysy boldy dep aıtýǵa tolyq negiz bar.

Totalıtarlyq rejim kezinde hal­qymyzdyń jadynan kóne tarıhy­myzdyń osynaý qaharmandyq kezeńin múlde óshirip, umyttyrý úshin jaza men senzýranyń aýyr túrlerin qoldandy. 1944 jyly Altyn Orda tarıhymen shuǵyldanýǵa KOKP OK qaýlysymen tyıym salynyp, jazalaý naýqany bas­­­taldy, bir sózben aıtqanda dúnıejúzilik soǵys órship turǵan kúnniń ózinde Joshy, Edige, Oraq, Mamaı, Sypyra jyraý sekildi qaharman tulǵalardyń arýaǵyna qarsy maıdan qatar júrgizildi. Qazaq, qaraqalpaq, noǵaı, tatar, bashqurt, teleýit sekildi baýyrlas elderdiń ortaq murasy – «Edige» tarıhı eposy talqandalyp, arhıvtiń túnegine tastaldy. Tarıhı jyrlar shoǵyryn zerttegen Álkeı Marǵulan, Muhtar Áýezov, Qanysh Sátbaev, Áýelbek Qońyratbaev, Qaıym Muhamedhanov syndy kóptegen qazaq ǵalymdary partııa qaýlysymen «óreskel saıası qateligi úshin» qýǵyn-súrginge ushy­rady. Baýyrlas halyqtardyń kór­nekti ǵalymdary da, jyrdy aıtyp júr­gen maıtalman jyrshylary da aıyp­­talyp, naqaq jazalandy.

Alaıda halyq arýaqty handary men aıbyndy batyrlaryn qatal zańmen ty­ıym salynǵanyna qaramastan, áz tutyp qurmettep keldi, «jylymyq kezeń» bastalǵanda osy jabyq taqyrypqa batyldyqpen barǵan sergek tulǵalar boldy. Máselen, muzjarǵysh kemedeı siresken tońdy talqan etken Ilııas Esenberlınniń «Altyn Orda» tarıhı trılogııasy halyqtyń óz tarıhyna degen sheksiz súıispenshiligin dúr silkindirip oıatty.

Degenmen elimiz táýelsizdik alǵan­nan keıin Altyn Orda taqyryby birden túbegeıli zertteýdiń arnasyna túsip kete qoımaǵanyn aıta ketý lázim. Bul rette Otan tarıhynyń or­ta­ǵasyrlyq qabatyn ıgerýge úlken daıyndyq qajet ekeni aıqyn jaıt. Áıtkenmen, Joshy ulysy tarıhyn qazirgi ǵylymı jetistiktiń deńgeıinde ıgerýge múmkindik der kezinde keldi dep oılaımyz.

Altyn Ordanyń Qazaq handyǵynyń jáne qazirgi Qazaqstannyń tarıhı bastaýy retindegi qyzmeti alǵash Elbasynyń «Ulytaý suhbatynda» (2014), sondaı-aq 2015 jyly Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna arnalǵan saltanatty sharalaryndaǵy sóılegen sózinde: «Qazaq handyǵy Altyn Ordanyń zańdy murageri» dep taıǵa tańba basqandaı aıtylǵan edi.

Al 2019 jyly Qazaqstan Respýb­lıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń Joldaýynda Altyn Orda­nyń 750 jyldyǵyn atap ótý týraly tapsyrma berildi. Buǵan deıin Memleket basshysy «Ulytaý-2019» halyqaralyq týrıstik forýmda Uly­taýdy «qazaq halqynyń qasıetti altyn besigi, qazaqs­tandyqtar qadirleıtin tarıhtyń kýá­geri» dep baǵalap, XIX ǵasyrdyń ortasyna deıin qazaq dalasynda handyq bıliktiń tizginin ýysynda ustaǵan Joshy hannyń kindiginen taraǵan qaharman áýlettiń memlekettik dástúrimizdegi jetekshi ornyn erekshe atap ótken edi. Odan keıin Altyn Ordanyń mereıtoıy ártúrli deńgeıdegi birqatar ıgi is-shara arqyly atap ótildi. Bul mańyzdy bastamaǵa Qazaqstan Úkimeti men Prezıdent Ákimshiliginiń qoldaýyn aıryqsha atap aıtqan jón.

Bul baǵytta  ǵylymı qurylym­dar­dyń ishinde Túrki akademııasy Altyn Orda taqyryby boıynsha bir­qatar ǵylymı monografııa jarııalady. Akademııa 2017 jyly «Kentaıdan Ulytaýǵa deıin: tarıhı jadynyń jańǵyrýy» atty halyqaralyq ekspedısııa, sondaı-aq 2019 jyly Parıjde IýNESKO-men birlesip «Uly dala: mádenı mura jáne álem tarıhyndaǵy róli» atty halyqaralyq forým, Tarazda 1269 jylǵy Talas quryltaıynyń 750 jyldyǵyna arnalǵan halyqaralyq aýqymdy ǵylymı is-shara ótkizdi. Akademııa jobalary aıasynda Rashıd-ad-Dınniń «Jamıǵ-at-Taýarıh», «Mońǵoldyń qupııa shejiresi», Sharaf-ad-Dın Iаzdıdiń «Zafar-name» sııaqty tarıhnamalyq eskertkishteri aýdarylyp, jaryqqa shyqty.

Bul baǵyttaǵy jaqsy jańalyqtyń biri retinde Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń sheshimimen Joshy ulysyn zertteıtin arnaıy ǵylymı ınstıtýt ashylǵaly otyr. Instıtýttyń basty mindeti – orta ǵasyrlar men jańa dáýirdegi Qazaqstannyń saıa­sı, etnomádenı, áleýmettik jáne áske­rı tarıhynyń negizgi máselelerin ke­shendi zerdeleý. Bul baǵyttyń tu­jyrymdamasy boıynsha zertteý ny­sanyn Joshydan bastap qazaqtyń sońǵy hany Kenesaryǵa deıingi tarıhı kezeń sabaqtastyqta kiredi. Instıtýt­tyń aldynda aldymen derektaný, arheologııa, nýmızmatıka salalaryna qatysty aýqymdy mindetter tur.

Búginde qoǵamymyzda osy dáýirge qatysty tarıhı zertteýlerge, kórnekti albomdar men derekti fılmderge, shynaıy ǵylymı jáne ǵylymı-tanymdyq týyndylarǵa degen qajettilik ósip keledi. Jańadan qurylyp jatqan ıns­tıtýt memleket basshylyǵy júktegen osy mindetterdi oryndaıdy dep senemiz.

Jalpy alǵanda, búginde Ulyq ulys tarıhyn zertteıtin Qazaqstannyń óz mektebi qalyptasa bastady deýge negiz bar. Elimiz Ulyq ulystyń ǵylymı-zertteý ortalyqtarynyń birine aınalýda. Bul rette, memlekettilik tarıhyn Altyn Ordadan taratatyn ártúrli eldiń ǵalymdarynyń da ǵylymı áleýetin biriktirip, ortaq murany birlese zertteý asa mańyzdy. Osy rette, Qazan ǵalymdarynyń zertteý ádisterimen tájirıbe almasý ba­ǵyttaryn da qa­rastyrý qajet degen oıdamyz.

Sonymen qatar Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń tapsyrmasymen Altyn Orda dáýirine arnalǵan aýqymdy tarıhı kınofılmdi túsirýge daıyndyq jumystary júrgizilýde.

Budan ózge, qazirgi ýaqytta qazaqs­tandyq jáne sheteldik tarıhshy ǵa­lymdar Qazaqstannyń 7 tomdyq aka­demııalyq tarıhyn ázirleýde. Bul irgeli eńbektiń 3 tomy tolyǵymen Altyn Orda tarıhyna arnalady. Shyn­týaıtynda, 2014 jylǵa deıin munyń bári oryndalmaıtyn arman sııaqty kórinetin edi, biraq ýaqyt talaby qajet­tilikti týdyryp, qasterli tarıhymyz túgendele túsýde.

Ulytaýda memorıaldyq keshendi qalpyna keltirý jónindegi Úkimettik komıssııa qurylyp, birqatar ıgi shara atqaryldy. Bul turǵyda, Qaraǵandy oblysy ákimdiginiń atqarǵan orasan zor jumysyn arnaıy atap ótken jón. Atap aıtqanda, osy qyrýar istiń nátıjesinde kúlli álem áıgili Shyńǵys áýletiniń jer betindegi jalǵyz aıǵaǵy bolǵan kıeli keshen – Joshy han kesenesiniń ulty­myzdyń uıasy Ulytaýda saqtal­ǵanyn bildi. Ulytaý aýdany respýblıkalyq mańyzy bar týrıstik ortalyqqa aınaldy. Kelesi mindet –tarıhı-rýhanı mańyzy zor Ulytaý óńirindegi es­kertkish keshenderdi IýNESKO-nyń materıaldyq muralar tizimine engizý bolsa kerek.

Altyn Orda memleketiniń jarǵy-túziminiń arqasynda álemniń túrli ult-ulys ókilderi, árqıly násilder men dinı nanym-senim ókilderi bir shańyraq aıasynda jarastyqta ómir súrgenin zertteýshiler tııanaqty dáleldep keledi. Halqymyzdyń jatty jatyrqamaıtyn úılesimdilik pen úndestikti ardaqtaıtyn izgilikti dástúriniń túp-tamyry Altyn Orda dáýirinde túbegeıli qalyptasyp shyńdalǵany anyq. Qazirgi genetıka ǵy­lymynyń jetistigi kóptegen qa­zaq rýynyń bastaýyn Ulyq ulystyń dańq­ty dáýirinen taratatyn kóne sheji­re­lerdiń aqıqattyǵyn rastap otyr. Jalpy, qazaq halqynyń rý-taıpalyq tarıhy men shejirelerin Altyn Orda tarıhy kontekstinde qarastyrǵan jón. Sebebi qazirgi qazaq halqynyń qu­­ramyndaǵy rý-taıpalardyń bir­qatary Altyn Orda quramynda bolǵan ózge túrki halyqtarynda molynan ushyrasatyny belgili. Bul oraıda qazaq halqy kóshpeli ǵana emes, sonymen birge qalalyq negizdegi túrki-musylman órkenıetiniń murageri de bolǵan deýge dálel jetkilikti. Berke hannyń ıslam mádenıetin engizý úrdisi áz-Jánibek tusynda qýattanyp, ıslam memlekettik din retinde ornyǵa tústi. Osy tustan bastap, Eýrazııa keńistiginde kóne túr­kilik dástúrden túrki-musylmandyq má­denıetke bet burǵan jańa turpatty órkenıet qalyptasa bastady.

Uly dalanyń tamyrly tarıhy arqyly Qazaqstan Eýrazııanyń geo­grafııalyq ortalyǵy ǵana emes, sonymen qatar, eń aldymenen, saýda joldary men mádenı qundylyqtardyń almasý toraby – «Eýrazııa júregi» retinde qabyldanýda. Álbette, Altyn Orda – bul jaı ǵana memlekettik qu­rylym emes, ol búginde biz «Eýra­zııalyq» nemese «postkeńestik» dep ataıtyn keńistiktiń barlyq derlik halyqtarynyń tarıhyna arqaý bolǵan órkenıettik matrısa.

Ulyq ulysty zerttep zerdeleýdiń ıgerilmegen baǵyttarynyń biri – shar­ýashylyq jáne ekonomıkalyq as­­pektileri. Qazir qaıta jańǵyrǵan Jibek jolyna ıelik etken, shyǵys pen batysty, tústik pen teriskeıdi baı­lanystyrǵan Altyn Ordanyń qýatty ekonomıkasy bolǵany belgili. Altyn Orda dáýiriniń saýda-sattyq joldary men áleýetin zerdelegende nýmızmatıka salasyn qarastyrý mańyzdy. Sol arqyly Ulyq ulystyń dáýirleý jáne quldyraý kezeńderine naqty aıǵaqtar taba alamyz.

Jalpy alǵanda,  XVIII-XX ǵasyr­lar­da tarıh sahnasyna shyǵyp, halyq­tardy quldyqqa salyp qanaý jáne má­denıet­terin qıratýǵa negizdelgen keıbir «klassıkalyq» ımperııalardan Altyn Orda memleketi túbegeıli ózgeshelenedi. Mysaly, kóptegen ımperııalar ózderi jaýlap alǵan elderdiń jer-sý ataýlaryn, eldi mekenderin ózgertý arqyly ult jadyn joıýǵa tyrysqany tarıhtan belgili. Al quramyndaǵy ulttar men ulystardyń tili men dinine, salt-dás­túrine eshqandaı qysym jasamaǵan Ulyq ulys olardyń mádenıeti men ádebıetiniń ósip-órkendeýine zor úles qos­ty. Úlken kontınenttiń birqatar mem­leketteri men halyqtaryna damý jolyn ashyp, jańǵyrtýshy jasampaz qyzmet atqardy.  Sondyqtan Ulyq ulys – birin-biri joıýshy emes, ke­risinshe, bir-birin tolyqtyrýshy «má­denıetter mozaıkasyn» qoldaıtyn, ornyq­qan ári tıimdi memleket tetigi arqy­ly qalyptasqan tutas júıe. Ol mem­­­lekettiń tetigi – merıtokratııa prın­­­­­sıpine, sondaı-aq vertıkaldy bas­­­­qarý men adamnyń jeke tulǵasyna qur­­metpen qaraýdyń úılesimine negi­z­delgen edi. Sondyqtan Ulyq ulys ta­rı­­hynan qazirgi jahandanýdyń, gýmanızm ıdeıalarynyń, adam quqyqtary már­tebesiniń alǵysharttaryn baıqaýǵa bolady.

Osynaý uly Eýrazııalyq órkenıetti týǵyzǵan passıonarlyq qýat kezinde kóshpendilerden mura bolyp qalǵany jasyryn emes. Áleýmettanýdyń atasy Ibn Haldýnnyń tujyrymdaryna sáıkes «asabııa» termıni (biz ony búgin «passıonarlyq» dep jıi qoldanamyz) áýelde dál osy kóshpeliler qoǵamyna tán bolǵan. Kóshpeli jurttyń tabıǵı belsendiligi nátıjesinde qala mádenıe­timen damyǵan órkenıetter paıda boldy.

Qoǵamdyq sananyń osy jańa paıym­darynyń nátıjesinde Altyn Orda dáýiri men onyń baı murasy táýelsiz Qazaqstannyń ishki ǵana emes, syrtqy saıasatynyń da faktoryna aınalýda. Ata-babalarymyzdyń ósıetterine sáıkes qazirgi Qazaqstan Respýblıkasy da halyqaralyq arenadaǵy teńdikti saqtaý men bitimgershilik jolyn us­tanýda.

Tarıh qoǵamdyq sana faktory bol­ǵandyqtan, mańyzdy máselelerge arnaıy toqtalý qajet, sebebi keıbir ótimdi taqyryptardy burmalap saý­dalaý búgingi kúni ádetke aınalǵan. Aı­talyq, Shyńǵys hannyń tuńǵysh uly, handarymyzdyń babasy Joshynyń shyǵý tegi týraly áý basta jalǵan daqpyrt taralǵan. Joshynyń baýyry Shaǵataı aıtty degen ótirik ósek­ Ulyqbek syndy ortaǵasyrlyq bir­qatar tanymal tarıhshy tarapynan áldeneshe ret teriske shyǵarylsa da kúni búginge deıin keıbir tarıhshy men pýblısıster sol málimetterdi jaýapsyzdyqpen qoldanyp keledi. Qazirgi tańda, Joshy ulysynyń mırasyn bizdiń tarıhı memlekettiligimizdiń irgetasy retinde qabyldap jatqan tusta, bul máseleniń taza ǵylymı sıpatymen qosa saıası astary da bar ekenin eskergen abzal. Sondyqtan bul taqyrypty dáıektilikpen yjdaǵatty túıindep, núkte qoıatyn ýaqyt jetti. Osyǵan oraı, Joshy Shyńǵys hannyń týǵan uly jáne onyń zańdy murageri degen bultartpas tarıhı faktini tujyrymdama etken oryndy. Eger ol Uly qaǵannyń súıikti belbalasy bolmaǵanda Shyńǵys hannyń ózinen keıingi ekinshi tulǵa retinde mártebege kóterilip, alyp ımperııanyń jartysyn bılep, ulystardyń ishindegi qýatty ári eń aýqymdy Deshti Qypshaq – uly eýrazııalyq memleketiniń ıesi bolar ma edi.

Joshynyń tarıhı tulǵasy men onyń saıası murasyn zertteý baǵytynda áli de qyrýar jumystar kezek kútip tur. Alda, dálirek aıtqanda, 2025 jyly Jo­shynyń taqqa otyrǵanyna 800 jyl tolady. Osyǵan oraı, ataýly kúnge qatysty daıyndyq jumystaryn búgin­nen bastaǵan abzal.

Oqýlyqtarǵa Joshy men onyń Ulysy týraly shynaıy derekter en­gizilýi kerek, árbir qazaqstandyq oqý­shy mektep qabyrǵasynan bastap Altyn Orda, Talas quryltaıy, Joshy, Batý, Berke, Qaıdý, О́zbek han jáne áz-Jánibek týraly derekterdi bilip ósýi kerek. Jalpy, ǵumyrnamasy Qazaqstan tarıhymen tikeleı baılanys­ty Joshy, Berke jáne Qaıdý syndy tarıhı tulǵalardyń murasyn ǵylymı turǵydan zertteýge jáne nasıhattaýǵa basa nazar aýdaratyn ýaqyt jetti. Bul tarapta, Túrki akademııasy Joshy men Berkege arnalǵan eki ǵylymı monografııa jarııalady.

Táýelsizdiktiń eleń-alańynda, ıaǵnı 1990-jyldary qyzbalyqqa salynyp tarıhı málimetterge baılanysty túrli qııalı mıfke boı aldyrý ótkinshi bir kezeń retinde este qalary haq, degenmen arada 30 jyl ótip kemeldený kezeńine aıaq basqanda, osy «sábılik syrqattan» arylyp, tarıhqa degen ádil ári baıypty kózqarasty qalyptastyratyn ýaqyt keldi dep oılaımyz.

Árıne, Ulyq ulys – Altyn Orda taqyrybyn tereń ári ǵylymı turǵyda beıtarap zertteı otyryp, Ulyq ulys murasyn saýatty túrde nasıhattaý qa­jet. Bul rette elimizdiń qalalaryndaǵy kósheler men dańǵyldarǵa Ulyq ulys tarıhynyń kórnekti tulǵalarynyń esimderin berý qajet. Eń az degende, elordada Ulys dáýiriniń qujattaryn, kóne teńgeleri men qarý-jaraqtaryn jaqynnan kórip, baıtaq tarıhymyzdyń altyn dáýiri jaıynda qyzyqty derektermen tanysa alatyn Ulyq ulys murajaıy qurylýy kerek.

Qoǵam Altyn Orda tarıhynyń sıý­jetterine negizdelgen joǵary sapaly fılmderdi kútýde. Qazaqstandaǵy kınoteatrlarda kórsetiletin kez kel­gen tarıhı fılmge úlkenderden bas­tap jasóspirimderge deıin tolyq ke­le­tini belgili. Iаǵnı qoǵamnyń ulttyq tarıhqa degen suranysy óte joǵary. Sondyqtan, biz jaqynda ekrannan Ulyq ulys tarıhy týraly tamasha týyndylar kóremiz dep úmittenemiz. Bul kórermenderge ózderiniń ótken tarıhy týraly maqtanysh sezimin oıatyp, bolashaqqa degen jaýapkershilikti sezindirýge yqpal etedi dep oılaımyz.

Iá, bolashaqqa degen jaýapkershilik sezimi árqashan ótkenniń maqtanyshyna negizdeledi. Sondyqtan da ulttyq sa­nanyń negizin dál osy qazynaly tarıh quraıdy dep tujyrymdaýǵa bolady. Tarıhymyzdy, onyń qundy­lyqtary men murattaryn bilý bizdiń qaıda bet túzegenimizge jáne kim bol­ǵy­myz keletinine tikeleı baılanys­ty. Mine, sondyqtan bizdiń qy­syl­taıań shaǵymyzdaǵy ulttyq tarıh sa­lasyndaǵy memleket saıasatyn aı­qyndaıtyn tarıhshylarǵa, óner adamdaryna jáne memleket qaıratkerlerine túsetin jaýapkershilik orasan zor bolsa kerek.

Osy turǵyda Memleket basshysy bekitken «Ulttyq rýhanı jań­ǵyrý» jobasy tarıhı sanany qalyp­tastyrýǵa, ótkenimizdi zerdelep, shynaıy kózqarasty damytýǵa, osy sa­ladaǵy akademııalyq ǵylymnyń je­tis­tikterin naqtylaýǵa yqpal etedi. Biz strategııalyq mańyzy joǵary osynaý ulttyq jobany júzege asyrýǵa otandyq ǵalymdar men shyǵarmashylyq zııaly qaýym ókilderi barlyq kúsh-jigerin salady dep senemiz.