Atalar amanaty

Talaı jurt alapat soǵystar men arpalysqan aıqas­tarda údere kóship, bordaı tozyp, tastaı úgilip, qumdaı shaıylyp ketken zamandarda qazaqtar túrik jurtynyń ata qonysyn, qara shańyraǵyn saqtap qaldy» dedi.

Osy oraıda aıtpaǵymyz, Elbasynyń maqalasynda atap ótilgen ejelgi babalarymyz saq pen ǵun dáýiri qazirgi táýelsiz Qazaqstannyń kóne tarıhynyń tereń súrleýi ekeni anyq. Alash rýhty, jalyndy aqyn Maǵjan Jumabaev «Paıǵambar» atty jyrynda: «Erte kúnde otty Kúnnen Ǵun týǵan, Otty Ǵunnan ot bop oınap men týǵam, Júzimdi de, qysyq qara kózimdi, Týa sala jalynmenen men jýǵam» dep tolǵanýy tegin emes. Iаǵnı joǵaryda Elbasy aıtqan ǵun dáýiri – kóshpendiler mádenıeti ǵalamǵa ústemdik júrgizgen, eldik pen erliktiń dáýiri.

Erte dáýir tarıhshysy Arrıan Flavıı «О́z tarıhyn jaqsy biletin el eshqashan jeńilmeıdi» degenindeı, qazirgi urpaq túp-tegin, tereń tarıhyn  bilip qana qoımaı Nursultan Ábishuly aıtqandaı, olardyń alasapyran zamandarda alaquıyn daýyldarǵa tótep bergen erligin ónege tutqany jón. Shama­men b.z.b. 140 – 86 jyldary ómir súrgen qytaı tarıhshysy Syma Sıannyń kóshpen­diler jaıly jazǵan eńbeginde: «Qorǵanǵa ǵundardyń sansyz atty áskeri tórt jaqtan birdeı shabýyl jasady. Soltústikten kele jatqan ásker bári birdeı aqboz atqa mingen, ońtústikten kele jatqan ásker bári birdeı qarager atqa mingen, batys jaqtan kele jat­qan­dar túgeldeı kúreń atqa, shyǵys jaqtan jaqyndap kele jatqandar túgeldeı ala atqa mingen» deıdi. Osylaısha, tórt tarap­tan quıylǵan attardyń tórt tústi bolýynyń arjaǵynda keremet damyǵan jylqy sharýashylyǵy men mádenıeti, sonymen qatar bıologııalyq býdandastyrý ilimi jatqanyn baǵamdaı berińiz.

Odan keıin «Ǵun ımperııasynyń negizin qalap, asa qýatty kóshpendi memleketke aınaldyrǵan adam Móde qaǵan» deıdi búgingi tarıhshylar. Bul tulǵa bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıingi 228-174 jyldary ómir súrgen. Ákesi Tuman kóshpendi 24 taıpanyń basyn biriktirip, iri ulystyń irgesin qalaǵan. Al 18 jasynda qaǵandyq bılik qolyna tıgen Móde ulystyń qos ókpesine ınedeı qadalǵan Iýechjı jáne Dýnhýdyń soqqysynan ábden zárezap bolǵan buqaranyń eńsesin kóterip, uzaq ýaqyt jurttyń boıy­na sińip qalǵan qorqynyshty aryltady.

Qalaı deısiz be? Aıtalyq, ertedegi saha­ba­lardyń «estidik de, boıusyndyq» degeni sııaqty qol astyndaǵy sarbazdaryn atqan oqtaı, shapqan attaı etip tárbıeledi. Qaǵan ne istese, jaýyngerleri buljytpaı oryndaıtyn tártip ornatty. Birde qaǵan jortýyldan kele jatyp ordanyń beldeýinde baılaýly turǵan óziniń súıikti arǵymaǵyn dáldep ysqyryq oq atady. Basqa sarbazdarda esh oılanbaı qaǵannyń isin qaıtalaıdy. Keıbir jany jumsaq jigitter súlikteı aqbozǵa júre­gi jibip jebe tartpaǵan eken. Buıryqty oryn­damaǵany úshin bulardyń dereý basy shabylady. Sóıtip, barlyq qosynnyń jebesi qaǵan kózdegen nysanadan aýytqymaıtyn bolady.

Tanymal tarıhshy Qoıshyǵara Salǵarauly ǵundar bıleýshisi Móde qaǵan jaıly mynadaı oqıǵa jazypty. – Birde, – deıdi jazýshy aǵamyz. – Kórshi Dýnhýlar ǵundardy soǵysqa shyrǵalap eltóresi Módege elshi jiberip «aıdaı sulý jas áıelin bersin» deıdi. Qaǵan «kórshi aqysy, táńir haqysy» dep aıdaı arý áıelin jasaý-jabdyǵymen attandyryp salady. Buny kórgen saqa sardarlar «ynjyq neme» dep ashýlanady. Keshikpeı Dýnhý jaqtan taǵy elshi keledi. Bul joly olar qaǵannyń kúnine myń shaqyrym jol basatyn boz arǵymaǵyn suraı keledi. Móde bir sózge kelmeı tulparyn jetektetip jiberdi. Qolbasy-tutyqtar buny da qup kórmeı ashýlanady. Arada taǵy birneshe ýaqyt ótkende Dýnhý elshileri úshinshi dúrkin keledi. Eki asap úırenip qalǵan olar eldiń shetinde ıesiz jatqan shóldi alqapty suraıdy. Móde barlyq batyryn jınap, máseleni ortaǵa salady. Olar «qý medıen dalany qaıtemiz, bereıik» deıdi. Sonda Móde: «Ýa, halaıyq, sender aıdaı sulý áıelim men boz atymdy bergende ashýlandyńdar. Arýdy tabatyn qatyn, arǵymaqty tabatyn bıe bar. Al jerdi tabatyn kimiń bar» deıdi. Sodan dereý qol bastap baryp Dýnhýlardan tuıaq qaldyrmaı shabady.

Joǵarydaǵy oqıǵadan biz atalarymyz bir tilim jer úshin janqııarlyq jasap, Uly dalany urpaǵyna aman-esen amanattaǵanyn ańǵaramyz. Amanatqa adal bolaıyq, aǵaıyn!