Jaqynda Ilııas Jansúgirovtiń «Joldastar» atty romanyn oqyp otyryp mynadaı qyzyqty jaıtqa dýshar boldym. Biz «qazaqtiki emes» dep keri ıterip júrgen «Qara jorǵa» týraly Jansúgirov kezinde tasqa tańba basqandaı etip jazyp ketipti. «Bir mezgilde jıyndaǵy jigitter qol shapalaqtap Kóken degen jigitti kúı tartýǵa surady. Kóken kedeı úıdiń baqanyndaı qatqan qara jigit edi. Onyń dombyraǵa tartpaıtyn kúıi joq. Oryssha-qazaqsha kúıdiń bárin tartady. Kóken dombyrany qolǵa alǵannan-aq jigitter ortasyn ashyp bıleýin surady. Kóken dombyrasyn burap alyp ushyp túregeldi de «Qara jorǵany» sherte júrip, ózi jorǵalap bılep ketti. Qymyzdaǵy májilis oǵan alaqan soǵyp, aıqaılap shala búlindi de qaldy.
Kóken dombyrany oınatty, bıletti, ol shegin shertken joq, ózi judyryqtady. Qymyz ishkender Kókenmen birge selkildep otyra almady. Bir jaqtan Ǵazbekqara kúrildep:
– Jáshik! Jáshik! – dep aıqaı saldy.
– Jáshik! Jáshik! – dep májilistiń bári shýlap ketti. Belgibaı bir jáshikti alyp kirip edi, Kóken ony ıyǵyna qoıyp alyp, orystyń «Kamarınskaıasyn» shertip, ózi dombyraǵa bıledi».
Al budan artyq qandaı dálel kerek? Qazaqtyń folklorynan bastap jazba ádebıetine deıin jetik biletin Ilııas Jansúgirov «Qara jorǵany» kózsizdikpen óz shyǵarmasyna qosty deısiz be? Bylaıǵy jurt bul bıdi mońǵoldarǵa tán deıdi. Osy pikirdiń basyn ashyp alý úshin biz Mońǵolııada týyp-ósken, qazaq pen mońǵoldyń salt-dástúri men ádebıetin jaqsy biletin aqyn Suraǵan Rahmetulyna habarlastyq. «1940 jyldary bul bıdi Mońǵolııadaǵy ishinara qazaqtar bılegeni ras. Bul jóninde bizden úlken aqsaqaldar aıtyp otyratyn. «Qara jorǵany» mońǵoldar bizdiki dep aıtpaıdy, olarda «Jalam-Qar» degen bı bar, qazaqsha maǵynasy «Jalym jorǵa» degen sóz» degen shynaıy sózin aıtty.
Lıbrettosyn Muhtar Áýezov jazǵan «Aıman-Sholpan» operasynda da «Qara jorǵa» bıi týraly aıshyqty kórinis oryn alady. Bul jóninde myna derekke toqtalaıyq. 1934 jyly Qazaqtyń opera-balet
teatry «Aıman-Sholpan» operasynda oryndalatyn qazaqtyń bılerin sahnalaý úshin О́zbekstannyń «Gorlı-Arnı» etnografııalyq án-bı ansambliniń bıshisi Alı Ardabýtty Qazaqstanǵa arnaıy shaqyrady. Bı sheberi qazaq bıin sahnalaýdan buryn jergilikti qazaq halqynyń salt-dástúrimen, turmys-tirshiligimen tanysady, sosyn «Kelinshek» pen «Qara jorǵa» kúıiniń ádemi yrǵaǵyna bı daıyndaıdy. Áne sol Ardabýt qoıylymda «Qara jorǵa» bıin tuńǵysh ret sahnaǵa kóteredi, jurt jaqsy baǵasyn beredi. Bul da osy bıdiń tarıhy haqyndaǵy bir belgi.
«Qara jorǵany» áýeldegi qazaqtar «Qara jorǵa» kúıiniń yrǵaǵymen bılegeni ras. Jalpy bı óneri adamzattyń paıda bolýymen birge damydy desek, «Qara jorǵa» kúıi men bıi qazaq halqynyń turmys-tirshiligimen bite qaınasqanyn bıdiń ózi dáleldep tur. Al myna bir derekke nazar salsaq, bul bıdiń tarıhy tipti aryǵa ketedi. Tarıhshy Qanat О́skenbaev qatarlylar qurastyrǵan «Qazaqstan mádenıetiniń atlasy» atty kitapta: «Reseıge barǵanda ondaǵy muraǵattardan «Qara jorǵa» bıiniń elementterine, qımyl qozǵalysyna uqsaıtyn sýretterdi taptyq» dep jazady. Bul dáıekteme atalǵan bıdi tek Qytaıdaǵy jáne ózge shet memleketterdegi qazaqtar arasyna ǵana emes, kúlli jer betindegi qazaq halqy arasyna keń taraǵanyn aıǵaqtaıdy. Qazaq bıiniń eski úlgilerinen «Qylysh bıi», «Sadaq bıi», «Baqsy bıi» sııaqty bıler bar. Kúnderdiń kúninde osy bılerdiń bireýi el arasynda umytylyp jatsa, ony da bizdiki emes dep tanymasqa salamyz ba? Atalǵan halyq bıleri ejelgi babalarymyz ózderi ómir súrgen keń tynysty ómirdi kórneki bı arqyly bizge jetkizgisi kelgenin baıandap turmaı ma? Qytaıdyń Shanhaı qalasynan shyǵatyn sýretti jýrnaldyń 1983 jylǵy bir sanynda Han patshalyǵy tusynda qazaqtyń (Ol kezde atqa mingen kóshpendi deıdi) halyq bıi Hanzý ordasynyń toǵyzynshy tarmaǵyna engizildi, aty – jylqy bıi» degen derek ushyrasady. Olardyń «Jylqy bıi» dep otyrǵany «Qara jorǵa» bolýy ábden múmkin. Estýge qaraǵanda, osydan bir jarym ǵasyr buryn Qytaıdaǵy Altaı aımaǵy óńirinde ótken úlken asta bes júz qara jorǵamen tabaq kóterip, qonaqtarǵa et tartqan eken.
«Bylǵary etik qos taban,
Qonyshyn qaıyryp tastaǵan.
«Qara jorǵa» bıimen,
Toıdyń basyn bastaǵan.
Judyryǵy toqpaqtaı,
Jaýyryny qaqpaqtaı.
Tizgin ilip tisine,
Tabaq-tabaq et tartqan»
dep jyrlaǵan aqyndar osy bıdiń yrǵaǵyna alǵash ret sóz jazǵan desedi. Muhtar Áýezov qazaqtyń bı óneri týraly kózqarasynda:«Bizdiń qazaq halqy daryndy, ónerpaz halyq, án, kúı syndy muramyzda shek joq. Al qazaq halqynan qalǵan bı ónerinen mura óte az. Jańa urpaq osy bıdi qolǵa alǵany jón. Meniń baıqaýymsha osy ónerge talpynyp júrgen Shara sııaqty jastar bar. Odan bir nárse shyǵatynyn sezemin. Al qaı ónerdi alsaq ta, opera bolsyn, mýzyka teatry bolsyn, onyń bári bısiz bolmaıdy. Qazaqtyń mıdaı dalasy...Kókpardy kóz aldyńyzǵa elestetip kórińiz. Báıgeni kórdińiz be? Jorǵanyń júrisin kórdiń be? Mine, osynyń bári qımyl-qozǵalys» deıtin sózindegi «Jorǵanyń júrisi» osy «Qara jorǵa» bıi bolmasyna kim kepil? «Astana aqshamy» gazetinde jarııalanǵan jýrnalıst Názıra Baıyrbektiń bir maqalasynda bul bı týraly taǵy bir derek keltiriledi. «Taǵy da bıshi, Qazaq KSR-niń halyq ártisi, Qazaq KSR Memlekettik syılyǵynyń ıegeri Shara Jıenqulovanyń sózine súıenýdi jón kórdik. «Dombyra tart dese, bálsinip otyryp alatyn nemese jurt arqasy qyza bastasa, qas qylǵandaı joq bop ketetin Jumabaı da tabyldy. «Qara jorǵa», «Kelinshek», «Aıjanqyzdardy» dóńgeletkende ózińniń de qalaı dóńgelenip ketkenińdi bilmeısiń», – delinedi ǵumyrnama betterinde. «О́mirim meniń – ónerim». «Jazýshy» baspasy 1992 jyl. 15-bet.) Árıne, «Qara jorǵany» aqtap alý úshin osyndaı derekter molynan tabylady. Biraq bizge keregi ózimizge bótendigi joq ónerge muryn shúıirip qaramaý ǵana.
Qytaıdyń Sanjy oblysy Qutybı aýdanyndaǵy jartas sýretterinde «Qara jorǵa» bıiniń qımylyna uqsas sýretter kezdesedi. Buny sol eldegi mádenıettanýshy ǵalymdar sóz joq «Qara jorǵa» bıiniń tasqa qashalǵan nusqasy dep tanydy. Shyny kerek, bizdiń jan-jaqqa shashylyp qalǵan muralarymyz jeterlik. Otyz jyldyń ózinde olardyń kóbin jınap, elge qaıtaryp, tipti ózimizdiki etip táýeldeı almaı kelemiz. Quddy el arasyna keń taralǵan ánderdi «Halyq áni» dep ataǵanymyz sııaqty, jurt jabyla bılegen bılerdi de «Halyq bıleri» dep ózimizge táýeldeıtin ýaqyt jetti. «Qara jorǵany» mońǵoldar bizdiki demese, árıne, ol endi bizdiki bolmaı qaıtsin?!
