Bıýrokratııanyń ózeginde bezbúırektik jatyr

Soltústik Qazaqstan oblysynyń ákimi Q.Aqsaqalov bul mindetti birshama oryndap, kóptegen aýyldyq eldi mekenderde tur­ǵyn­darmen kezdesýler ótkizdi. Soń­ǵy kezderi ǵana ákim Qyzyljar aýda­­nynyń Shahovskoı, M.Jumabaev aýdanynyń Vozvyshenka, Shal aqyn aýdanynyń Jańajol aýyldarynda boldy. Kezdesý eki jaqqa da tıimdi bolǵany anyq. Halyq ákimniń aýzynan oblys kóleminde istelinip jatqan jumystarmen tikeleı tanysty, al ákim alys aýyldar turǵyndarynyń kóptegen máselesin aýyl, aýdan ákimderiniń esepterinen emes, tikeleı halyq aýzynan estidi. Árıne, másele kóp. Prezıdenttiń tapsyrmasymen mınıstrler de oblystarǵa at basyn jıi buratyn boldy. Jýyrda ǵana soltústikke Energetıka, Densaýlyq, Bilim jáne ǵylym mınıstrleri arnaıy at basyn burdy.

Májilis otyry­syn­daǵy sózinde Prezıdent Q.Toqaev elimizde jappaı bıýrokratııanyń oryn alyp otyrǵanyna nazar aýdaryp, bul máseleni sheshýge talpynýdy tapsyrǵan. «Taǵy bir úlken problema – totaldyq bıýrokratııa. Bıýrokratııa azamattardyń boıyna memlekettik apparat jaıbasar, enjar mashına degen túsinik qalyptastyrmaýy múmkin emes. Bıýrokratııa – barlyq refor­malardyń sapasyz bolyp iske asýynyń basty sebebi», degen edi.

Al endi osy bıýrokratııamen kúreste qozǵalys bar ma, álde Prezıdenttiń sózi oryndalmaı qaldy ma degen oı týady. Bálkı ortalyqtarda bul ba­ǵyt­ta júrgizilip jatqan jumystar bar-aq shyǵar, al óńirlerde bul bu­ryn­ǵydan da tereńdep bara jatqanyn kún­delikti ómirde kórip júrmiz.

Bıýrokratııanyń ózeginde bezbúırektik jatqanymen túbi nadandyqtan bastaý alady. Barlyq demokratııalyq qoǵamnyń úshburyshtyq ıerarhııasyn qarastyrsaq, eń bıik satyda adam turady. Odan keıingi baspaldaqty qoǵam alady. Al bılik, ıaǵnı memlekettik apparat eń tómeninde bolýy kerek. Bul – barlyq is-áreket, jaqsylyq pen jasampazdyq eń aldymen adam úshin jasalady degen sóz. Sodan keıin ǵana qoǵam úshin qımyldaımyz. Al jaqsylyq jasaýdy uıymdastyryp, qyzmet jasaıtyn bılik. Ol tutynýshy emes, halyq pen qoǵamǵa qyzmet etýshi.

Al bizde túbirimen kerisinshe. Árıne, halyqqa qyzmet etý kerek degen oılar, usynystar men pikirler aıtylady, biraq sol oryndalmaıdy. Bizde úshburyshtyq ıerarhııanyń tóbesinde bılik jeke-dara ornalasqan. Bári de soǵan qyzmet etip, aıtqany bolsa buljytpaı oryndaý kerek degendi sheneýnikter júrekterine bekem túıip alǵan.

Qarapaıym mysal aıtaıyq. Jýyrda Soltústik Qazaqstan oblysynyń M.Ju­ma­­baev aýdanynyń bir aýylynda belgili azamat qaıtys bolyp, sonyń du­ǵa­lyq asyn berýge oryn tabylmady. Mektep sheneýnikterden qorqyp jolat­paıdy, meshitke okrýg ákimi ruqsat bermeı qoı­ǵan. Basqa úlken oryn bol­ma­ǵan­dyqtan janazaǵa kelgen halyqty anda-munda sabyltyp, birneshe úıge bólip túsirdi.

Budan neni kórýge bolady? Budan mektep te, meshit te adam úshin emes, bılik úshin turǵyzylǵanyn kórýge bolady. Anaý bılikte otyrǵan bıýrokrat basyn shaıqasa boldy, halyqty eshkim kerek qylmaıdy. Onyń oıynsha qurylystyń bári halyqtiki emes, bıliktiki, qalasa ıgiligin sol ǵana kórýi kerek. Eger sol mektep pen meshittiń birinde quran oqylyp, as berilse, odan sol jerge birdeńe juǵyp qala ma? Qazir ha­lyqtyń kózi ashylǵan, Qurannan qor­qatyn zaman emes qoı. Biraq óziniń atyna sóz kelip qala ma degen bıýrokrat bas­tyq eshteńege qaramaıdy, halyqtyń qınalǵanyna, oryn tappaı sandalǵanyna onyń basy aýyrmaıdy. Oǵan halyq kerek emes, astyndaǵy oryn­taqtyń shaı­qal­maǵany ǵana kerek. Osyndaı mysal jalǵyz soltústik emes, elimizdiń barlyq túkpirinde bary anyq.

Al endi osynyń túbine qarasańyz nadandyqtyń ıisi múńkip tur. Bıýrokrat óziniń nadandyǵynyń kesirinen negizgi mindeti – halyqqa qyzmet etý, halyqtyń kóńilin tabý ekenin eshqashan oılap kórmegen. Ekinshi bir qarapaıym mysaldy alaıyq. Qazir memlekettik nemese azamattyq dep atalatyn bir jerge qyzmetke kiretin adam jıyrma shaqty qaǵazǵa qol qoıady. Olary nesi deısiz ǵoı.

Olar tolyp jatqan sybaılas jem­qor­lyq jónindegi prokýratýranyń, sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres agenttiginiń, polısııanyń, ákimdiktiń qaýlylary, oǵan qarsy kúresetin zańdar men tártipter, qyzmettik nusqaýlar, mindetter, eskertýler, t.t. Osylardy oqyp shyǵýdyń ózine kem degende bir kún keter edi, biraq ony eshkim de oqymaıdy, qol qoıa salady. Burqyraǵan qaǵaz bir ústelden ekinshi ústelge aýyp, kóship-qonyp sapyrylysyp jatady...

Sosyn nashaqor, psıhopat, ishkish, deni saý, sottalmaǵan adam ekeniń týraly bólek-bólek, tolyp jatqan anyq­ta­malar ákelýiń kerek. Júıkeńiz myqty bolyp, osynyń bárin jınasańyz endi flıýrografııaǵa túskenińiz týraly anyq­ta­ma ákelýińiz kerek dep shyǵady... Qyz­met­ke alyp, ózderiniń ortasynda kúnde kórip júretin emes, quddy bir ǵa­ryshqa ushyraıyn dep jatqan adam sııaqty bolasyz. Jańa jer qyzmetke kire­tin adam­nyń barlyq turpatyna kúdik, kúmán kel­tirýmen qarsy alady.

Osynyń bári aldymen adamǵa degen senimniń joqtyǵy, aldyńyzda turǵan adamǵa emes, ákelgen anyqtamasyna ǵana sený degen qatyp qalǵan qaǵıdanyń ornaǵanyn kórsetedi. Jurttyń bárine aýrý, nashaqor, qylmysker degen kúdik keltirý – adamnyń qadir-qasıetine shák keltirý emes pe? Ony eshkim oılap jat­qan joq. Osynyń bárin ómirbaıanynda kórsetýdi surasa, eger ondaǵy kórsetkeni artynan jalǵan bolyp shyqsa, mine sol kezde ǵana adamǵa kúmán keltirýge bolady.

О́rkenıetti elderde adamǵa osynsha saýal júkteýdiń ózi onyń ar-namysyn aıaqqa basý dep sanalar edi. Eshqashan esirtkiniń, ishimdiktiń mańyna jolamaǵan adamdy nashaqor, alkogolık, psıhopat emes ekeni jóninde anyqtama ákel dep narko nemese psıhodıspanserge qýsa, árıne, namystanady.

Al adamdy tulǵa dep emes, bıliktiń bir vınti dep qana uǵatyn bizdiń bıýro­kra­tııalyq qoǵam osynyń bárin durys dep sanaıdy. Osy talaptardy týǵyzyp, adamdardy sansyratyp qoıǵandar kim dep oılaısyzdar ǵoı. Olar bizdiń birin-biri qaıtalap, biriniń ókshesin biri basyp, sapyrylysyp jatqan, qaptap ketken bıýrokratııalyq sheneýnikter, ıaǵnı memlekettik apparattyń qyzmetkerleri. Olar qyzmet oryndaryna adamdarǵa tek senimsizdik kórsetýdi basshylyqqa alǵan osyndaı talaptardy júktep qoıǵan, al alda-jalda bir qaǵazy kem bolsa, mundaı adamdy jumysqa nege aldyńdar dep aıyppul salýǵa alasurady... Prezı­dent­ aıtqan «totaldyq bıýrokratııa» degen – osy.

Onyń ústine bizdiń adamdarǵa degen qurmetimiz de sý túbine ketip bara jatyr. Úlkendi qudaıyndaı qurmettep, qoldan kelgen kómegin jasaýǵa ázir turatyn burynǵy jastar qazir joq. Osyndaı tamasha ulttyq qasıetimizdi de «totaldyq bıýrokratııa» joq qylǵan.

Máselen, ákimdiktiń nemese mınıstr­­liktiń esiginde otyratyn polısııa qyz­met­kerine sen jassyń ba, álde ata sa­qa­ly aýzyna túsken aqsaqalsyń ba, bári­bir, tura qalyp tergep, qujat­ta­ryń­­dy, telefonyńdy – bárin qopartyp, tek­se­riske salady. Ras, qazirgi zamanda qaýip­siz­dik úshin tekserip kirgizý kerek-aq shyǵar. Biraq qaljyrap turǵan qartty da terrorıst dep kúdiktenýge bola ma? Kerisinshe ondaı jandy esh kedergisiz, jyly shyraımen kirgizip jiberý kerek qoı. Qaıdaǵy... Ondaı kisilik esikte otyrǵannyń tatpaǵan dámi ǵoı, onyń basty mindeti barlyq adamǵa tek kúdikpen qaraý.

Eger biz óz qoǵamymyzdy saýyq­tan­dy­ryp, Jańa Qazaqstanǵa qadam basaıyq desek, eń aldymen adamdy syılamaıtyn, ar-namysyn aıaqqa basatyn topastyq pen nadandyqtan «nár alatyn» osy bıýrokrattyq kedergilermen kúresýimiz kerek. Sony eńsersek qana bizde reformalar da durys iske asatyn bolady.

Soltústik Qazaqstan oblysy