El nazarynda – «Ekinshi Respýblıka»

Áli júzege aspaǵan, qabyldanyp, qoldanysqa enbegen dúnıeni kıno qylý da naýqanshyldyqtyń basy emes pe dep oılaǵanbyz, qatelesken sııaqtymyz. «Ekinshi Respýblıkasy» qalaı?» dep jatqandardyń da pikiri kórsetilimnen keıin ózgergendeı kórindi. «Ekinshi Res­pýblıka» degende, tarıhtan habary bar­lardyń oıyna birden Fransııadaǵy I, II, III bolyp kete beretin respýblıkalar oralatyny belgili. 25 mınýttyq fılmdi tamashalap bolǵannan sońǵy pikirler de soǵan saıdy. Árıne ataý – shartty, saıası taqyryp dep qabyldaǵan jón. Másele, fılmniń mańyzy aldaǵy saıası naýqanǵa halyqtyń jaýapkershiligi men yntasyn arttyrýynda degen oıdamyz. Osy turǵydan kelgende utylmaǵanǵa uqsaıdy. «Ekinshi Respýblıka – Jańa Qazaqstan» dep qabyldasa da bolǵandaı. Iá, bul buǵan deıingi táýelsiz Qazaqstandy joqqa shyǵarý emes, sol respýblıkanyń jańa satyǵa kóterilý aldyndaǵy qam-qareketin jan-jaqty saralap, túsinik berý. Ásirese ondaı dúnıeler qur sózben ǵana emes, beıne aralasqanda halyqtyń kókeıine qona ketpeı me?

Jańa Qazaqstan nemese Ekinshi Res­pýb­lıka degen ataýlardy ornyq­tyrý­dyń alǵysharty Qazaqstan Res­pýblıkasy­nyń Konstıtýsııasyn aza­mat­tyq qoǵam ta­laptaryna sáı­kes­ten­dirýden bastalatynyn túsindiredi fılm. Áýeli zań túzelmese, qoǵam qalaı túzelmekshi? Derekti fılmde aqparattar ǵana emes, sarapshylar­­dyń pikiri men qısynyna basa mán beril­­gen. Endigi ýaqytta eski saıası júıe jara­maıtyny aıqyn sezildi. Jańa ózge­risterge jeteleıtin reforma kerek. Ol jáne referendým arqyly halyq­tyń qa­la­ýymen júzege asyrylmaıyn­sha, is alǵa baspaıtyny aıqyndalyp shyǵa keldi.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń «Jańa Qazaqstandy aza­mat­tyq qoǵamy qalyptasqan, tıimdi mem­leketke aınaldyramyz» degeni jurt­­shylyqtyń esinde. Táýelsiz Qazaq­stan tarıhynda 1995 jyly jańa Konstıtýsııa bekip, osy ýaqytqa deıin ­4 ret ózgertilipti. Nátıjesinde, Prezı­dent sheksiz bılikke ıe bolyp, basqa tetik­ter tejeýshi kúsh­ten aıyrylǵan. Bárin tek Prezıdent qana sheshetin jaǵdaıǵa jetti. Basqany bylaı qoıǵanda, aýyl ákiminiń isine deıin ózi aralasyp otyratyn. Muny sýperprezıdenttik basqarý júıesi dep ataıdy. Endigi ýaqytta bul eskirdi. Sebebi elde áralýan kózqarastaǵy azamattyq qoǵam qalyptastyrýǵa qulshynys paıda boldy. Qazaq qoǵamynyń talaby men talǵamy ózgergen. Ne isteý kerek? Birinshi satydan ekinshi satyǵa ótpeı bolmaıdy. Árıne ol qadam damýdyń jańa satysyna, halyqtyń ıgiligine jumys isteýge tıis.

Sonymen Ekinshi Respýblıka de­gen ne? Bul halyqtyq bılikke qu­lash urý. Qa­zaq­stannyń 1993 jylǵy tuń­­ǵysh Konstıtýsııasy boıynsha biz par­­la­menttik respýblıkaǵa aınalýymyz kerek-ti. Biraq bıliktiń ol modeli ara­da eki jarym jyl ýaqyt ótkende alynyp tastalyp, elimiz parlamenttik bas­qarý júıesinen prezıdenttik basqarý júıe­sine aýysty. Memleket basshysy negizgi saıası tulǵaǵa aınalyp shyǵa keldi. Osy kon­stıtýsııa arada 27 jyl ótkende túbe­geıli ózgertilmekshi. Onda bıliktiń negiz­gi qaınar kózi halyqqa burylady.
Munda:

Sýperprezıdenttik basqarý júıe­sinen prezıdenttik respýblıkaǵa kóshý;

Birqatar bılik ókilettigin qaıta bólý;

Parlamenttiń rólin kúsheıtip, márte­besin arttyrý;

Eldi basqarý isine halyqtyń qatysý múmkindigin keńeıtý;

Azamattardyń quqyqtaryn qorǵaý tásilderin jetildirý qarastyrylǵan. Bulardyń bári bir júıege toptasqanda elde azamattyq qoǵamnyń birtutas mo­deli shyǵa keleri sózsiz. Iаǵnı bıliktiń buqa­raǵa betburys kezeńi bastalady. Máse­len, Prezıdent bıligi kezinde saıası par­tııany basqarmaq bylaı tursyn, oǵan múshe de bola almaıdy. Ol úshin Ata Zań­nyń 43-babyna jańadan tarmaq qo­sy­lady. Prezıdent qana emes, Joǵar­ǵy sot pen Konstıtýsııalyq sottyń jáne ózge de sottardyń sýdıalary men tóraǵalary, Joǵary aýdıtorlyq palata men Ortalyq saılaý komıssııasynyń tóraǵalary jáne músheleri partııaǵa jolamaıdy.

Prezıdenttiń jaqyn týystaryna saıası memlekettik qyzmetshi bolýǵa, tipti kvazımemlekettik sektorda bas­shylyq laýazymdy ıelenýge tyıym salynady. Bul da zańmen bekitiledi. Dıplomatııalyq álem ınstıtýtynyń sarapshysy Alberto Tıýrkstra «bul jaqsy jańalyq, tyń ózgeris. Sebebi demokratııasy damyǵan Eýropa elderiniń ózinde mundaı demokratııalyq ózgeris bolǵan emes. Týǵan-týystyń bılikke shoǵyrlanýy Belgııada beleń alǵan. Máselen, Belgııanyń qazirgi premer-mınıstri Aleksandr De Kronyń ákesi kezinde parlamenttiń tóraǵasy boldy. Sóıtip, balasyn bılikke ákeldi. Eýropalyq keńestiń tóraǵasy Sharl Mısheldiń otbasyn alsaq, Lýı Mıshel, Metıý Mıshel, ákesi Belgııanyń bu­rynǵy syrtqy ister mınıstriniń orynbasary boldy. Uly Sharl Mıshel Bel­gııanyń premer-mınıstri bolyp edi. Qazir Eýropalyq keńestiń tóraǵasy. Onyń inisi Metıý Mıshel eldiń sıfrly tehnologııany damytý jónindegi bas hatshysy. Iаǵnı mundada Eýropa elderinde keıbir sheneýnikter otbasy músheleri­men joǵary qyzmette isteıdi. Mundaı tamyr-tanystyq, týystyq qatań synǵa ushyraýda», deıdi.

Alda qabyldanbaq Ata Zań boıyn­sha Joǵary sot keńesi quramynyń mú­she­le­rin jáne tóraǵasyn Prezıdent Senat­pen kelisip qana qoıa alady. Kon­stıtý­sııalyq sottyń tóraǵasy da Senat­pen keli­siledi. Buryn munyń bárin tek Pre­zıdent qana taǵaıyndap kelgen. Tip­ti Konstıtýsııalyq sot degen aty­men bol­maǵany belgili. Qysqasy, bul bylaı, jańa Konstıtýsııanyń tala­by boıynsha prezıdent myqty vertı­kaldi júıeniń saqtalýyna kepil bolyp turǵan: partııanyń quramynan shyǵa­dy. Ekinshi, jaqyn týystary laýa­zym­dy bılikke kele almaıdy. Úshinshiden, Mem­leket basshysynyń Senattaǵy kvotasy úshten birge azaıady. Tórtinshiden, Joǵary sot keńesin jasaqtaý quqynan aıyry­lady. Besinshiden, oblystar men respýblıkalyq mańyzy bar úsh qalanyń ákimderin qospaǵanda, qalǵan qala, aýdan ákimderin jumystan bosata almaıdy. Esesine ókildi bıliktiń, ıaǵnı Parlament pen máslıhattardyń quzyry keńeıedi.

Máselen, buryn mynadaı jaǵdaılar oryn alyp kelgen. Pandemııa kezin­de 42 500 teńge úlestirý jyrǵa aınal­ǵany belgili. Zańdyq normalar uzaq qabyl­dandy. Úkimettiń tótenshe jaǵdaı­daǵy is-qımyly shekteýli ekendigi kórin­di. Tip­ti Úkimet antıvırýstyq dári-dár­mek alyp úlgere almaǵan, maska der ýaǵyn­da jetpeı qaldy. Onyń zardabyn ha­lyq shekti. Demek budan bylaı Úkimet zań­dyq kúshi bar akt qabyldap, qajetti sharalardy júzege asyrýǵa quqyly bolady.

Jańa Qazaqstannyń artyqshy­lyq­tary men basymdyqtaryn naqtylaı­tyn konstıtýsııalyq reformalardy ­egjeı-tegjeı túsiný úshin de, saıası saýat pen túsinikti kóterý úshin de «Ekin­shi Respýblıka» derekti fılmin kórgen asa mańyzdy. Munda aqparattyq bilim ǵana emes, dáıek pen mysal qatar órilgen. Ekran arqyly el nazaryna usyny­lady degen úmittemiz.