Esińde bolar ár kúniń

О́mirdiń mánin, maǵynasyn, dostyq pen jol­dastyqtyń araqatynasyn, nan­nyń, aqshanyń qadirin túsinip qal­ǵan, bilimge talpynǵan qyz-jigit­ter bolatynbyz. Kúni keshe biri padashy, biri qoıshy, biri shah­ter, biri monter, biri morıak, biri soldat, biri saýynshy, biri egin­shi, biri dúkenshi, biri shofer, biri traktorıst, biri komsomol qyz­metkeri, biri qurylysshy bolyp ár salada jumys atqaryp kelgen 50 bala tuńǵysh ret 1 qyrkúıekte úl­ken aýdıtorııada bas qostyq. «Aýdıtorııa» degen sózdi birinshi ret osynda kelgende estigender de bar. Biz úshin bári tańsyq, bári jumbaq, bári ǵajap, bári sesti. Ýnıversıtet oqytýshylaryn kóre bastadyq. Myrzataı Joldasbekov, Hanǵalı Súıinshálıev, Temirǵalı Nurtazın, Beısenbaı Kenjebaev, Zeınolla Qabdolov, Orynbasar Tólegenov...

Akademık degendi (Ismet Keńes­baev) estýimiz bolmasa kórme­gen­biz. Aýdıtorııaǵa akademık kirip kel­gende bárimiz tańǵajaıyp qu­bylys kórgendeı oryndarymyzdan atyp turyp, jansyz adamdaı qattyq ta qaldyq. Sóıtsek, onyń da eki qol, eki aıaǵy bar, biz­ge uqsaǵan dene músheleri de tú­gel, kádimgi adam eken. Tipti «Sá­lemetsizder me?» dep qazaq tilin­de sóıleı de alatyn bolyp shyqty.

Ol sóılep ketti. Sálden soń baryp: «Nege túregep tursyńdar?! Otyryńdar!» degenshe túregep tura berippiz.

Biri shofer, biri monter, biri padashy, biri saýynshy bolyp kel­gen 50 qyz-jigit satyrlap otyra ket­tik te, akademıktiń aýzyna úńildik.

Stýdenttik ómirimiz osylaı bas­talyp edi-aý!

Bir-birimizben tanysa basta­dyq. «Ne zat», «quıttaı», «men qas­qa» dep sóıleıtin, ádemi de­gendi «áıbát» deıtin, «tura tur­chańchy, chaı ichip bolaıyn», «oı, sabaz!», «pysqan dińke» (pisken qaýyn), «júdá jaqsy boldy» dep sóıleıtin ártúrli taqylettegi jastardyń jappaı tanysý prosesi bastalyp ketti. Qudanyń qudireti, adamdar dostyqty tańdamaıdy eken, «dostyq» degenniń ózi adamdardy iriktep, sypaıy dostyq, kóńil dostyq, shyn dostyq degen uǵymdar da birte-birte anyqtala bastaıdy eken.

Basqalarmen de aralastyq, biraq ózgelerden góri shaǵyn top kóbirek birge júre bastadyq. Olar: burynǵy Gýrev, qazirgi Atyraý obly­synyń, Taısoıǵan aýdanynan kel­gen, bizden bes jas úlken, aqyn retinde aty shyǵa bastaǵan Marat Otarálıev, mańǵystaýlyq Leben Sádýaqasov, shymkenttik Tó­len Ábdiqanıev (shashy qoıý bol­ǵan soń jaldy Tólen dep atap ketkenbiz). Tólen Aqmuratov (sha­shy suıyqtaý bolǵan soń jalsyz Tólen dep ketkenbiz), Jambyl obly­synyń «Jas órken» aýyly­nan Ádil Dúısenbekov, Elen Álimjanov aýylda 5 jyl ártúrli jumys istep kelip oqýǵa túsken, al jaldy Tólen bolsa Ashysaı ken ornynda 7 jyl shahter bolyp istegen. Jalsyz Tólen eki jyl mektepte jumys istepti, Ádil Dúısenbekov «Trýdovoı Pahar» kolhozynyń keńsesinde jumys atqarǵan, men bolsam montermyn.

Jas jaǵynan da, kásip jaǵynan da, minez jaǵynan da árqıly osyndaı stýdentter ýnıversıtettegi oqý bastalǵan kúnnen bastap, bitirip shyqqansha jubymyz jazylmady. Jas jaǵynan da, minez jaǵynan da ártúrli bola tura bizdi biriktirgen ne edi? Ýaqyt bıiginen qarap tursam, bizdi biriktirgen kúsh – bir-birimizge degen adaldyq eken. Sodan soń – ıýmor. Bir-birimizdiń kemshiligimizdi kóre qalsaq ony ázilge aınaldyrý, bilmestikke ke­shirimmen qaraı bilý, bar kezde de, joq kezde de qalpyńnan ózgermeý, qajet kezinde bir-biriniń qasynan tabylý.

Sondaı dostardyń biri – sen ediń, Ádil! «Qudaı ajyratpasa, adam ajyratpas dos» degen ras bolsa, biz dál solaı ómir súrip, ekeý­mizdi Qudaı ajyratqansha ara­myzdan qyl ótpedi. Táýelsizdik alǵan soń «Egemen Qazaqstan» gazeti jańa astana – Astana qala­syna aýys­­ty da, sen de óziń qyzmet istep júrgen ujymyńmen birge jańa jerge qonys aýdardyń.

Aramyz alystady, kóńilimiz alystaǵan joq, sen sýyq jaqqa kettiń, kóńilimiz sýyǵan joq, ońtústik astana men soltústik astananyń arasy myń shaqyrymnan astam, júregimiz adasqan joq. Asta­naǵa kelgen saıyn saǵyny­shy­myzdy saıabyrsytyp, qushaqtasyp jat­qanymyz. Birge otyrǵanda ne tý­raly sóılesýshi edik? Árıne, jas­tyq shaq, stýdenttik kez, I-kýrs­ta maqta terýge aparǵan kezdegi qyzyq oqıǵalar, jyl saıyn as­tyq jınaýǵa tyń oblysyna apar­ǵan kezdegi bastan keshken qyzyq­tarymyz... Orys mehanızatorlarymen konflıkt. Tóbeles. Boks seksııasyna qatysyp júrgen aqyn Jumataı Jaqypbaevtyń ózi­nen eki esedeı uzyn, eńgezerdeı kombaınerdi bir-aq uryp sereıtip salǵany, О́sken (31 jasta) men Esken Elýbaevtyń ashanada orys mehanızatorlarymen borsh tasyp júrgende tóbelesip, О́skenniń ala­sa boıly, shegir kóz, myǵym ji­­git­tiń tóbesinen ystyq borsh­ty­ saý etkizip tóge salǵany, onyń ári qaraı eshteńege shamasy­ kel­­meı dalaǵa «mamalap» tura qash­qa­ny, sol eki arada uzyn boıly aqy­nymyz Esken Elýbaevtyń eki traktorısi eki uryp, qolyndaǵy borshtarymen sileıtip salǵany... Taıaq jegen tyń ıgerýshiler jı­nalyp jatqan jerimizge ke­lip, úlken maıdan, – «Kúlik shaı­qa­syn» ashar dep, túnimen uıyq­ta­­maı, jigittermen qatar qyz­dary­­myz da qorǵanýǵa daıyn bolyp otyr­ǵandary... Jergilikti qazaq­tardyń rıza bolǵandary... «Ba­synyp bara jatyr edi, júnderi jy­ǵylyp, jýasyp qalypty» dep kóńilderiniń kóterilip qalǵanyn aıtyp qýanýlary...

Osylardy eske túsirsek – bári ertegi sııaqty.

Maqta terýge barǵan kezimizdegi bir Marat Otarálıevtiń ózi tunyp turǵan anekdot edi ǵoı. Brıgadır árqaısymyzǵa eki júıekten bere­di. Appaq bolyp ashylyp turǵan maqtany terip, aıaǵyna deıin shy­ǵýyń kerek. Marat bolsa maq­tanyń terilgenine qaramaı, áńgi­mesin soǵyp, bizdiń qa­tarymyz­dan qalmaı kele jatady. Al artyn­daǵy maqta sol kúıinshe appaq bolyp samaladaı saı­rap tur. Oqytýshy Myrzataı Serǵalıev:

– Otarálıev! Beri qaıt! О́ziń ­zýlap barasyń, al myna maq­talaryń sol kúıi appaq bolyp qa­lyp jatyr! – deıdi zekip. Marat bolsa aspaı-saspaı:

– Aǵaı men terip ketkem. Men ketken soń ashylyp qalǵan bolar! – dep jaýap beredi ǵoı.

Marat keshke qaraı ábden shar­shap, qara tory júzi men kirpi­gine shań qonyp, erni kezerip, jurt­tyń eń sońynda kele jatady. Myr­zataı Serǵalıev onyń ıyǵyna qolyn salyp:

– Qal qalaı, Marat? – dese, sóıleýge áreń shamasy kelip, ilbip kele jatqan Marat «...Keremet» dep jaýap beredi. Al jumysqa kele jatqanda ol taǵy da jurttyń eń sońynda amalsyz ilbip kele jatqanyn kórgen Myrzataı:

– Marat, osy sen nege ylǵı jurt­tyń sońynda júresiń? – degen­de ol:

– Kóp adam jolǵa shyqqanda, áıteýir bireý sońynda kele jatý kerek qoı, – dep qınalmaı jaýap bere salýshy edi.

Aıta berseń mundaı sátter bitpeıtin epopeıadaı kórinedi.

Úshinshi kýrsta sen áskerge ket­tiń. Bir qora stýdent bolyp shyǵaryp saldyq.

Úzbeı hat jazysyp turdyq.

Sen áýe desanty batalonynda áskerı boryshyńdy 1967 jyly bitirip keldiń de oqýyńdy jal­ǵas­tyrdyń. Biz bolsaq 1966 jyly ýnıversıtetti bitirip, árqaısymyz ár salada qyzmet isteı bastadyq. Kópshiligi týǵan elderine ketti. Alm­atyda qalǵandarymyz sanaý­ly ǵana. Esken Elýbaev, dıktor Saýyq Jaqanova, Baýyrjan Jalmıev, Ámirolla Sarıev, Sabyr О́tepbergenov jáne men.

1969 jyly sen ýnıversıtetti bitirdiń.

Bizdiń dostyq qarym-qaty­na­sy­myz qaıta jalǵasty. Sen kelgenshe men 1966 jyly 5-kýrsta júr­gende «Beket» atty tuńǵysh kita­bymdy shyǵaryp, úılenip te qoıǵan edim. Kitapty, úılený toıy­na degen shaqyrý bıletti sa­ǵan salyp jibergen bolatynmyn. Ki­tapty oqyp qýanyp, úılený toıynda bola almaıtynyńa qatty ókinip hat jazǵanyń áli esimde.

Ýnıversıtettiń sońǵy kýrsynda oqyp júrgen kezińde sen elimizdiń bas gazeti – «Sosıalıstik Qazaqstan» («Egemen Qazaqstan») gazetine qyzmetke turdyń. Res­pýb­­­lı­kanyń bedeldi ba­syly­myn­da stýdent kezden-aq qyzmet isteý ekiniń biriniń mań­daıyna jazylmaǵan sáttilik edi. Sol gazette júrip, Gınnestiń re­kordtyq kitabyna enetindeı uzaq ýaqyt qyzmet atqardyń. Eń­bek kitapshańda eki-aq jol jazý tur­dy: «Qabyldandy», «Zeınetke shy­ǵýyna baılanysty qyzmetinen bosatyldy» degen. Osy eki joldyń arasynda seniń búkil ǵumyryń jatyr edi. Osy eki joldyń arasynda sen elimizge áıgili jýrnalıst atandyń, osy eki joldyń arasynda sen bólimniń kishi qyzmetkerinen bólim meńgerýshiligine, redkol­le­gııa músheligine deıin adal eń­begińmen jettiń. Eshkimge jaram­saq­tanbadyń, laýazym ıelerine jaltaqtap jaqyndamadyń, týra da taza jolmen júrdiń.

Osy eki joldyń arasynda sen jazýshy retinde de ısi qazaqqa ta­ny­mal qalamger atandyń. О́zge jazýshylar sııaqty ár kitabyń shyq­qan saıyn ony qalyń jurtqa jar­namalap, tusaýkeser ótkizip, dabyra qylýdy qajet etpediń. Bul da seniń ejelden qalyptasqan ishki mádenıettiligiń men sypaıylyǵyń, qanaǵatshyldyǵyń men dabyra súımes qarapaıymdylyǵyńnan edi.

Jańaǵy aıtqan eki joldyń arasynda sen onnan astam kitaptyń avtory boldyń. Ol kitaptaryń jaıly aspandatyp madaqtaǵan maqalalar aǵyl-tegil jarııalanyp jatpasa da, ádebı ortanyń nazarynan tys qalmaı, synshylar men zamandas jýrnalısterińniń jyly lebizderinen quralaqan qalǵan joq. Ásirese «Meniń Sheraǵam» degen Sherhan Murtaza jaıly jazǵan pýblısıstıkalyq esseń kópshilik nazaryna birden iligip, dýaly aýyzdardyń ystyq lebizine ıe boldy. Ol kóp uzamaı orys tiline de aýdarylyp, «Prostor» jýrnalynda jarııalandy. Ýaqyt pen kúsh-jigerdi jep qoıatyn jýrnalıstik qyzmetpen qatarlastyra júrip talaı kitaptyń avtory boldyń. Oqyrman qaýymnyń esine salý úshin olardy atap ótsem artyq bolmas. «Aq kúmbez», «Kókjıek», «Júrek jylýy», «Tergeý áli bitken joq», «Qara shańyraq», «Sheraǵańnyń sherýi», «Meniń Sheraǵam», t.b. Bul kitaptar seni qazaqtyń belgili jazýshysy bolyp qalyptasýyńa, Qazaqstan Ja­zýshylar odaǵynyń múshesi bolyp ta­nylýyńa mol áser etti. Bul eń­bekterińniń bári memleket tarapynan elenbeı qalǵan joq. 1987 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen, 2002 jyly «Eren eńbegi úshin» medalimen marapattaldyń.

«Egemen Qazaqstan» gazetinen zeınetke shyqqan soń da elińe qyz­met etýińdi toqtatqan joqsyń. Qa­zaq­stan Respýblıkasy Prezı­denti­niń baspasóz qyzmetinde redaktor bolyp qyzmet atqardyń.

Qaıdan bileıik, bul seniń sońǵy qyzmet ornyń eken. Sońǵy kezdeskenimizde densaýlyǵyń da, kóńil kúıiń de jaqsy edi. Kezdesý qurmetine bir-eki rıýmkany oılanbastan tartyp jibere de salýshy ediń.

Sen tuńǵysh perzentiń, polkovnık Aıdaryńnyń taban astynda júrekke jasaǵan operasııa ústinde qaıtys bolǵanyn kótere almadyń. Orny tolmas qaıǵy ishińe kúıik bolyp tústi. Sol kúıik seni ishteı mújip tyndy. Darıǵanyń aıtýy boıynsha, sen esh jeriń aýyrmasa da tamaq ishpeı, «Aıdar jalǵyz jatyr» dep aıta beripsiń.

Aqyry qasyna baryp tynysh taptyń.

Sen ekeýińdi qatar jerleımiz de­gen kimniń oıyna kirip-shy­ǵypty.

Kóktóbeniń baýyrynda, Kóktó­bege aparar aspaly joldyń astyn­daǵy jeke páter jaldap turyp jatqanymyzda ekeýimiz de uldy bo­lyp edik. Aldymen meniń ulym – Estııar, sodan soń seniń ulyń­ Aı­dar dúnıege kelip edi. Ekeýi de tel ósti. Odan soń meniń egiz qyzym – Aıman, Sholpan dú­nıe­­ge keldi. Ekeýiniń de atyn sen­ qoıyp ediń. Aıdardan soń sen­der­diń otbasylaryńa eki qyz kelip qosyldy. Onyń atyn Elıgaı, Ja­zıra dep men qoıyp edim. Ár mereke, ár demalys saıyn bir-birimizsiz as batpaýshy edi. Eki-úsh kúnge bir jaqqa kete qalsaq, balalarymyzdy bir-birimizge tas­tap, alańsyz júre berýshi edik.

Sol balalarymyz da ósti, je­tildi, árqaısysy óz ómir joldaryn taýyp, aldy elýden asa bastady.

Dostarymyzdyń da qatary jyl saıyn sırep barady. Saǵdı aqyn aıtqandaı, «Inyh ýje net, a te daleche». Sol «ınyh ýje net­tiń» ishine oıda joqta sen de enip kettiń.

Esińde me, 2016 jyly ýnı­ver­sı­tetti bitirgenimizge 50 jyl to­lýyna baılanysty Alma­tyda kezdesý ótkizbek bolyp, ga­zetterge habarlandyrý ber­ge­ni­miz. Kezdesýdiń uıytqysy bol­ǵandyqtan, habarlandyrýdyń sońǵy jolyn bylaı aıaqtap edim ǵoı: «Qurmetti dostar! Kim qaıda júrse de kelýge tyrysyńdar. Qarajat jaǵyn oılamańyzdar, bárin ózim kóteremin, tek Almatyǵa jetseńizder boldy. Bul bálkim bizderdiń sońǵy kezdesýimiz bolýy múmkin». Ár jerden jıylyp, on shaqty ǵana adam keldi. Burynǵy biz oqyǵan ǵımaratta, qazirgi Júrgenov atyndaǵy О́ner akademııasynyń zalynda bas qo­syp, oǵan eń alǵashqy ustazymyz – Myrzataı Joldasbekovti sha­qy­ryp edik. Ol kisi jeńgemiz ekeýi qýana-qýana ushaqqa ózderi bılet alyp, basqosýymyzdyń mánin kóterip tastap edi ǵoı. Bári­miz stýdentter sııaqty aýdıtorııada otyrdyq. Esimizde qalǵan baıaǵy stýdentterdiń famılııalaryn tizip berip, qolyna jýrnal ustatyp edik. Ol kisi de baıaǵy kezin saǵynyshpen eske alyp, jýrnal boıynsha famılııalardy jeke-jeke atap tekserip ótip, jastyq shaǵy esine túsip, ózi de tolqyp ketip edi ǵoı.

Emtıhan tapsyrǵan bolyp, ár «stýdenttiń» aldyna bir-bir suraq qoıdyq. Árıne, búgingi ómirge baı­lanysty ózekti suraqtar. Bas­qa kýrstan leksııa tyńdamaq bolyp,­ Beksultan Nurjekeev, Qadir­bek Segizbaev, Qýanyshbaı Qurman­ǵa­lıevtar ruqsat surap kirip, olar da «emtıhan tapsyryp edi».

«Sabaq» sońynan akademııanyń ǵylymı keńes ótetin úlken zalyn­da qonaqasy uıymdastyryp edim. Sol qonaqtardyń qatarynda ýnıversıtetti bizden keıin bitir­seń de, Darıǵa ekeýiń eski dos­tar retinde qatysyp edińder. Sol kezdesýge kelgender kóp bol­ma­­dy. Esken Elýbaev, Saýyq Jaqa­nova, Mańǵystaýdan Ábzel­han Ma­ham­bekova, Tórehan Tasbo­la­tov, Asyltaı Muqajanov, Elen Álimjanov.

Eki-úsh kúnnen soń «Egemen Qazaqstan» gazeti osyndaı qyzyq kezdesý jaıly «Elý jyldan soń­ǵy emtıhan» degen jarasymdy maqala jarııalap, kóptiń qulaǵyn eleń etkizip edi.

Esińde bolsa ár kúniń, bizdiń ómirimiz bitpeıtin dastan sekildi eken. Qazirgi jazǵanym kóldiń jaǵasynda otyryp bir shelek sý alǵanym sııaqty ǵana eken.

Buryn da ótken ómirimizdi saǵynyp eske alýdan jalyqpaýshy edik. Aramyzdan sen de kettiń, Ádil! Saǵynyshymyz ben opynysymyzdy eselep kóbeıtip kettiń.

Endi olar azaımaıtyn shyǵar.

Dýlat ISABEKOV