Qaraly kezeń kartınasy

Prezıdent atalǵan oıdyń jalǵasyn­da asharshylyqqa baılanysty ala-qula derekter men ártúrli kózqaras qoǵamdy adastyratynyn, sondyqtan tıisti tarıhı qujattar men jınalǵan derekterdi muqııat zertteý ǵylymı qoǵamdastyq úshin urpaq aldyndaǵy úlken jaýapkershilik ekenin basa aıtty.

Álbette, mundaı aýqymdy taqyrypty kemerine jetkizip, túbegeıli zerttep-zerdeleý az ýaqytta atqarylar sharýa emes. Tarıh naqtylyqty súıedi. Jalǵan dolbar, baılam-boljam qasiretti kezeńniń kartınasyn ádil tarazylaı almasy anyq. Sondyqtan tarıhı qujattardyń áleýetine súıenýdiń mańyzy zor. Osyny eskergen arhıv ǵalymdary bul taqyryptaǵy asa qundy derekterdi qamtyǵan qos tomdyqty jaryqqa shyǵardy. «Qazaqstandaǵy asharshylyq 1921-1923» dep atalǵan eńbek qazaq dalasyn jalmaǵan asharshylyqtyń alǵysharttary men sebepteri, barysy men saldary týraly mol maǵlumat bere otyryp, aýyr náýbettiń tarıhyn tolyq túsinýge jol ashady.

Tarıhı eńbektiń tanystyrylymy­na jı­nal­ǵan ǵalymdar 1921-1923 jyldar­daǵy asharshylyq tarıhyna qatysty tyń qujattar kesheni alǵash ret toptastyrylyp, ǵylymı aınalymǵa engenin aıtady.

– Asharshylyq ult tarıhyn qasiretpen aıǵyzdaǵan aýyr náýbet. Zulmat shyrqaý shegine jetken 1922 jyldyń qys-kóktem aılarynyń ózinde 3 mln-ǵa jýyq adam ashtyq qursaýyna ilinip, 1 mln-ǵa tarta bala qaraýsyz qaldy. Tipti adam etin jeý faktileri de tirkeldi. Mundaı qujattar arhıvte kóptep kezdeskenimen, olardy jınaqqa qospaýdy jón kórdik. Arhıv izdenisi jumystarynyń nátıjesinde aıqyndalǵan tarıhı derekterdi zerdeleı otyryp, olardy arheografııalyq óńdeýden ótkizý barysynda qujattar jınaǵyna jalpy sany 450-den astam qujat pen materıal engizildi. Bul jınaq zertteýshiler úshin de asa qolaıly qural bolady dep esepteımiz. Tarıhı qujattar jınaǵy elimizdiń barlyq aımaǵyndaǵy iri kitaphanalar men irgeli oqý oryndaryna taratylady, – deıdi Ortalyq memlekettik arhıv dırektory Sábıt Shildebaı.

Sol bir qıly kezeńde asharshylyqtyń zardabyn tartpaǵan áýletter kemde-kem. Irgeli eńbektiń jaryq kórýine qarjylaı qoldaý tanytqan mesenat-dáriger Ǵanı Smahanuly jınaqtyń tanystyrylymynda óz naǵashy jurtynyń basynan ótken aýyr kúnderdi áńgimelep berdi.

– О́zimniń naǵashy jurtym Ásil ata nemeresi Qulbaıtegi Ysauly Bilál kókem óziniń bir kindikten 14 aǵaıyndy bol­ǵanyn, onyń 11-i osy zulmatty jyldar alapatynan kóz jumǵanyn bizge kúr­sinispen aıtyp otyratyn. Ol kisi únemi toqtyqtyń qadirin bilýdi, ysyrapqa jol bermeýdi, halyqqa, aǵaıynǵa meıirimdi bolýdy nasıhattap úlgi etetin. «Allanyń bergen ár kúnine táýbe eteıik» deı­tin, jaryqtyq kókem. Osyndaı salmaǵy aýyr áńgimelerdi sheshesi Qoshaman­qyzy Záýrekúl ájemizdiń urpaǵyna týǵan kelini Ásem Qasymqyzyna jetkizgenin el-jurty búgingi kúnge deıin, «Kóksaraı» aýylynyń kónekóz turǵyndary úlken tebirenispen aıtady. Sonda inisi Tórehan kókem qaryndasy Qapıza apam áke-sheshesine kúndiz qolǵabys jasap, túnde «bir ýys bıdaıdy» qol dıirmenge tartyp talǵajaý etkenin, ash qursaqtaryn toıdyrmasa da ómirlerin solaı saqtap qalǵanyn bizge jetkizgen. Osy oqıǵalar­dy jasymnan estip óskendikten de osynaý tarıhı mańyzy zor jınaqqa qol­daý bildirýge birden kelisimimdi berdim. Tarıhty tanýdaǵy basty maqsat – ótkenge salaýat aıta otyryp ulttyq rýhymyzdy janý, qaırattaný, yntymaqqa uıysý, sol arqyly táýelsizdigimizdiń tuǵyryn saqtap qalý. Búgingi urpaq sol jyldardyń yzǵaryn, salmaǵyn bar bolmysymen sezine alsa erteńimiz jarqyn, – deıdi Ǵanı Smahanuly.

Iá, zulmat jyldar zobalańyn kóz aldymyzǵa ákeletin mundaı oqıǵalar qazaq dalasynda az bolǵan joq. Qazaq úkimetin (Sovnarkom) úzilissiz 14 jyl basqarǵan asa kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri Nurtas Ońdasynov: «1917 jyl bir tamshy jaýyn bolmaı, qatty qurǵaqshylyq boldy. Jylyna eki márte tasıtyn Syrdarııanyń sýy saǵa­synan shyqpaı qaldy. Qansha eldi jáne onyń mıllıondaǵan bas malyn asyrap kelgen egistikteri, maısa shabyndyqtary, baıtaq jaıylymdary shólge aınaldy, qys asa qatty boldy. Osyndaı jaǵymsyz qubylystardyń saldarynan turaqty sýarmaly jeri joq qazaqtar adam aıtqysyz jutqa ushyrady, qara shybyndaı qyryldy. Odan keıingi jappaı asharshylyq halqymyzǵa aýyr qasiret arqalatty», dep jazady bir esteliginde.

Jınaq derekterine súıensek, túrli keseldiń órshýi, shegirtkeniń qaptaýy asharshylyq dertin odan saıyn asqyndyra túsken. Aıtalyq, 1921-1923 jyldardaǵy asharshylyq tek Qazaqstannyń 5 gýbernııasy men 1 ýezin ǵana emes, keńestik Reseı Federasııasynyń 30-dan astam gýber­nııasyn qamtydy. Ásirese Reseıdiń Samara, Saratov, Povolje, Bashqurtstan, Prıýrale jáne Batys Sibir aımaqtary asharshy­­­lyq­tan qatty zardap shekti. Asharshy­lyq ­jaı­laǵan osy 35 gýbernııany mekendegen ­90 mıllıon halyqtyń 33 mıllıony (resmı málimetterde 22 558 550 adam) ash­tyqtyń aýyr zardabyn tartsa, onyń 5 mıllıonnan astamy alapat ashtyqtyń qurbany boldy. Biraq búgingi tańǵa deıin 1921-1923 jyldardaǵy asharshylyq pen onyń saldarynan órshı túsken juqpaly aýrýlar jáne indetterden qaıtys bolǵan adamdardyń sanyn naqty anyqtaǵan bir­de-bir zertteý jumysy joq. 1921-1923 jyldary Qazaqstanda bolǵan asharshy­lyq tarıhy – otandyq tarıhnamasy­nyń osal tustarynyń birine jatady. Bul taqyryp keshegi keńes tarıhnamasyn­­­da da durys qarastyrylmady. Zertteý­shi­ler Azamat soǵysynan keıin bolǵan 1921-1922 jyldardaǵy asharshylyq­­tyń basty sebepteri retinde Keńes ókime­tin ornatý jolyndaǵy kúres barysyn­da sharýashylyqtyń kúızeliske ushyraýyn, qýańshylyqty, Azamat soǵysynyń qıyn­shylyqtaryn, bılik tarapynan jiberilgen ekonomıkalyq qatelikterdi basa kórsetedi.

«Prezıdent Jarlyǵymen qurylǵan memlekettik komıssııanyń bastamasymen, ǵalymdardyń úlken eńbeginiń nátı­jesinde buǵan deıin Qazaqstandaǵy ashar­shylyq týraly 5 tomdyq jaryq kórdi. Alǵashqy 5 tomdyq 1931-1932 jyldardaǵy ashtyqty arqaý etti. Al 1921-1923 jyldardaǵy asharshylyq osy ýaqyt­qa deıin kóleńkede jatqan taqyryp edi. Naqty resmı qujattarmen dáıektelgen jınaq asharshylyq taqyrybyn zerdele­gisi kelgen izdenýshilerge jolbasshy bolady dep esepteımiz. Taqyryp óte aýqym­dy bolǵandyqtan aldaǵy ýaqytta úlken tolyqtyrýlar engizilip, bul baǵyttaǵy jumystar júıeli jalǵasyn tabady degen senimdemiz», deıdi tarıhshy Mámbet Qoıgeldi.

ALMATY