Jarlysý jaramdy sýǵa jarymaı otyr

Iá, aýyldyń aty aıtqandaı Jarlysý aýyz sýdan taryǵyp otyr demeseńiz, eldi mekende basqa másele joq deýge de bolady. Ýaqytynda Qazaqstannyń Eńbek Eri, «Sháýshen» sharýa qojalyǵyn basqarǵan belgili azamat Saırambaı Dónenbaev halyqqa kóptegen aýdan or­ta­^­lyǵynda kezdese bermeıtin záýlim m­e­shit, shopandardyń balalaryna arnap ǵa­jap ınternat, balabaqsha, «Jeńis» saıabaǵyn salyp bergen-di. Kim biledi, Sákeń ortamyzda bolǵanda aýyz sýdyń máselesin de ózi shesher me edi...

Búginde aýyldaǵy 197 aýlada 1 073 adam turady. Aýyl halqy 2020 jyly óńirlerdi damytý baǵdarlamasy aıasynda júrgizilgen aýyz sýdyń sapasyna kóńilderi tolmaıtynyn aıtady. Halyqqa aýyz sý dep bergeni tehnıkalyq sý bolyp shyqqan.

«2020 jyly «Jiger 2004» JShS kóktem mezgilinde aýylǵa aýyz sý ju­mystaryn júrgizýdi qolǵa aldy. Sodan kúz aıaqtalyp, qys bastalar shaq­ta ju­mys­taryn aıaqtaýǵa kúsh saldy. Qazdy, qubyr júrgizdi. Sol kezde qar jaýdy da tirlikteri túıindelmeı qaldy. Keı jerlerdi japqanymen, biraz jer jabylmady. Odan keıin burynǵy basshylar sýdy paıdalanýǵa berdik dep aıtqany týraly habardar boldyq. Sodan halyq bolyp aýdandyq prokýratýraǵa aryz jazdyq. Sol kezde quzyrly organ qyzmetkerleri tekserse kerek. Aýdan­dyq turǵyn úı-kommýnaldyq shar­ýa­shy­lyq, jolaýshylar kóligi jáne avtomobıl joldary bóliminiń basshysy men «Jiger 2004» JShS basshysy kelip: «Prokýratýraǵa aryzdanypsyzdar, sol aryzdy qaıtaryp alyńyzdar. El ishinde bitimgershilik degen bolady. Jumysymyzdy aıaqtaımyz» dedi. Halyq bolyp aqyldastyq ta, el azamattary ýádesin oryndaıtyn shyǵar degen oımen qaǵazymyzdy keri qaıtaryp aldyq. Keıinnen olar kelip, jumysty ary qaraı jalǵastyrdy. Ýaqyt óte kele, oblystyq telearnadan jýrnalıst shaqyrdyq. Sol kezde olar sýdy jiberdi. Eki skvajına bar. Birinen bergen sýy tuzdy bolsa, ekinshisiniki tipti ashy bolyp shyqty. Ishýge jaramaıdy. Sol sýdy aldymen malǵa berip kórdik. Jylqy ishpeı qoıdy. Bular sonda kimdi aldap otyr? Memleketti me, halyqty ma», deıdi aýyl turǵyny Jumaǵul Zııabaev.

Onyń aıtýynsha, sol kezde jergilikti atqarýshy bılik eldi mekendegi aýyz sý máselesin ońynan sheshýge sóz bergen kórinedi. Al álgi aqqan sý shelekte birneshe kún turǵannan keıin óńin ózgertip, aǵaryp ketipti. Turǵyndar bizge sol sýdyń sýretin de kórsetti.

«Keıin aýdan basshysy kelip, mektepte kezdesý ótkizdi. О́ziniń orynbasaryn ertip keldi. «Erteńnen bastap orynbasarym osy aýylda bolady. Sý eki aıda paıdalanýǵa beriledi» dedi. Sýdy adam túgili mal ishpeı jatqanyn aıttyq. Estýimizshe, bizdiń aýyldan aýyz sý shyǵýy úshin 300 metrge deıin qazý kerek eken. Munda ondaı tereńdikte qazylmaǵan. Sý sorǵysy kúıdi, qazir sý joq. Tazarsyn dep biraz kún aǵyzdy. Keıin bul sýdyń quramyn teksertip, kadmıı degen hımııalyq element bar ekenin bildik», deıdi ol.

Búginde aýyl turǵyndary Keńes ókimeti tusynda qazylǵan qudyqtan aqqan taza sýdy iship otyr. Olardyń aıtýynsha, arbamen sý tasý áli de bar.

«Taýdyń boıymen ózen sýy keledi. Sony ishemiz. Bolmasa Keńes ókimeti kezinde qazylǵan qudyqtan alamyz. Ol sý belgili bir ýaqytta ǵana beriletindikten jetpeıdi. Ondaı jaǵdaıda aqshasy barlar sýdy satyp alady», deıdi aýyl turǵyndary. Halyqtyń aıtýynsha, taý sýy keıbiriniń úıine jetpeıdi. О́ıtkeni arada úlken saı bar eken. Sondyqtan da olar sýdyń qadirin biledi.

«Negizi biz 3-4 tonnalyq basseın jasap alǵanbyz. Satyp alǵan sýymyzdy soǵan saqtaımyz. Qazir jaz bolǵan soń bir tonna ǵana alamyz. Áıtpese, borsyp ketedi. Al aryqtyń sýymen jýynamyz», deıdi jergilikti jurtshylyq.

Turǵyndardyń sózine súıensek, álgi ja­ramsyz sýdyń aqpaǵanyna 2 aıǵa jýyq­­taǵan. Jergilikti jurtshylyq: «Ishý­­­ge jaramaǵan soń onyń aqqanynan ne paıda? Álgi sýmen áıelder kir jýsa, kir tutyp qalady. Al bas jýsań sha­shyń­dy tutady», deıdi kúıinip.

Jergilikti halyqtyń aıtýynsha, qu­ra­mynda kadmıı elementi bar sýdy ishý qaýipti kórinedi.

«Negizi bul jerge ilgeride barlaý ju­­­mystary júrgizilgen. Ereje bo­ıyn­­sha solaı bolýy kerek. Belgili bir kompanııa sýdyń quramyn tekserýge tıis. Sonyń nátıjesinde qorytyndy jasalýy kerek. Sol qorytyndyda kad­mıı bar ekeni kórsetilgen. Kadmıı – ýly zat. Sol jerde arnaıy tazalaıtyn qurylǵy bolýy keregi aıtylǵan. Bel­gi­siz bir sebeptermen joba jasalǵan kezde sol qondyrǵyny qarastyrmaǵan. Joba jasaý­shylar alǵash teksergen kom­pa­nııanyń laboratorııalyq analızine emes, keıin basqalar jasaǵan tekserý nátıjesine saı jasaǵan degen sóz bar. Onda kadmıı joq dep aıqyndalǵan», deıdi aýyl turǵyny Maqsat Baıjigitov.

Al aýdannyń jańa ákimi Ernar Esirkepov aýyl halqymen kezdeskende máselemen tanysypty. Tıisti mekemeler arqyly máseleni sheshýge kúsh salatynyn aıtqanyn aýyl tur­ǵyn­dary jetkizdi. Áıtse de, olar «aıaq­tal­dy» delingen jumystyń jaqyn arada qaıta jandanyp, halyqqa taza sý beri­letinine kúmánmen qaraıdy. Biz óz kezegimizde Turar Rysqulov aýdanynyń ortalyǵy Qulan aýylyna baryp, ja­ýapty tulǵalarmen kezdesip, máseleniń mánisine qanyqtyq.

«Jarlysý aýylynyń halqy aýyz sýdyń sapasyna qatysty másele kóterip otyr. Jumys 2020 jyly bastalyp, sol jyly aıaqtalǵan. Keıbir jumys kún sýyq kezde jasalǵandyqtan, keıin qal­pyna keltirildi. Ýaqytynda joba ázirlengen kezde quzyrly mekemeler talapqa sáı­kes dep kórsetken. Joba soǵan sáı­kes ja­sal­ǵan eken. Sarap­shy­lardyń súz­gi­sinen ótken. Múmkin tereńdikti taǵy tómen túsirsek, tushy sý shyǵatyn shyǵar degen oımen merdiger tarapynan taǵy jıyrma metrge jýyq tereńge túsirildi. Alaıda sýdyń dáminde ózgeris joq.

Qazirgi tańda aýdan ákimi tarapynan tıisti komıssııa quryldy. Kezinde «Iýj Kaz Nedro» degen mekeme tarapynan sý qoryn anyqtaý jumystary júrgiziledi. Bul 2015 jyl bolatyn. Ol kezde tapsyrys berýshi – qurylys basqarmasy. Sol ýaqytta kadmıı ele­men­tiniń kórsetkishteri anyqtalǵan. Tıisti qurylǵy ornalastyrý qajettigi naq­ty­lan­ǵan. Al joba 2018 jyly ázir­lengen kezde jobalaýshylar analız alǵan. Osylaısha, sýdyń sapasyn anyqtaǵanda kadmıı kórsetkishi normadan aspaıtyny belgili bolǵan. Joba sonyń negizinde jasalǵan.

Biz sýdy tikeleı skvajınadan aldyryp, sanıtarlyq-epıdemııalyq stansaǵa berdik. Qazir sýdyń deńgeıi tómen túsýine baılanysty halyqpen sóılestik. Bir sý sorǵy isten shyqty. Jóndeý jumystary júrgizilýde. Ol jumys merdigerdiń kepildik merzimine sáıkes atqarylyp jatyr. Búginde oblystyq energetıka basqarmasymen kelistik. Aýyl tur­ǵyn­da­ry tarapynan belsendi azamattardy komıssııa quramyna qostyq. Sýdy qosqan kúni «Jambyl sý» mekemesiniń qyz­met­ker­­lerin shaqyramyz. Solar kelip sýdyń quramyn taǵy tekseredi. Atalǵan mekemeniń óz laboratorııasy bar. Jer­gi­likti halyq sanıtarlyq-epıde­mııalyq stansanyń nátı­je­sine sen­­beı otyrǵandyqtan osyndaı qadamǵa barýǵa bel býdyq», deıdi aýdandyq jolaý­shylar kóligi jáne avtomobıl jol­dary bólimi basshysynyń mindetin atqarýshy Jasulan О́mirqulov.

Onyń aıtýynsha, aýyz sý júıesin júrgizý jumystary aıaqtalǵannan keıin jaýaptylar jumysty qabyldap alǵan. Mamandar jumysty qabyldap alǵan kezde SES-tiń qorytyndysyn negizge alǵan eken.

«Halyqqa barǵanda olar bul sý­dy ishpeıtinin aıtady. Al «plomba» salýǵa barǵan kezde: «Nege óıtip jatyr­syń­dar?» deıdi. Keıbir azamattar sýdy mal da ishpeıdi dep aıtqanymen, úılerine tar­typ alǵanyn bildik. Turǵyndar aı­typ júrgendeı qubyrlar talapqa saı salynbaǵan degen jańsaq pikir. Mamandar tekserdi. Al joıylýǵa tıis kemshilikter joıylǵan. Halyq taza sýdy qashan ishedi degen saýal oryndy. Biz tıisti synamalardy alyp jatyrmyz. О́tkende tereńdikti taǵy 12 metrge túsirdik. Sýdyń qansha metrden shyǵatynyn kim anyqtaıtynyn joǵaryda aıttym. Ha­lyq «Jambyl sý» mekemesi shyǵarǵan qory­tyndyǵa senetinin jetkizdi. Olarǵa tehnıkalyq sý emes, tushy sý qajet. Merdigermen kelistik. Bári bitken soń mamandardy shaqyramyz. Jergilikti halyq arasynan shyqqan komıssııa músheleriniń qatysýymen synama alynady. Qory­tyndysyn kútetin bolamyz.

«Jiger 2004» JShS basshylary jumysty jobaǵa saı jasaǵandaryn aıtyp otyr. Al jobalaýshy mekeme óz qu­jat­taryn alǵa tartady. Synama nátı­je­si teris bolǵan jaǵdaıda biz jo­­ǵaryda aıtqan tıisti qurylǵyny alýy­myz keregi túsinikti. Ol úshin bar­lyq qory­tyndylar kerek. Kadmıı ele­men­ti­nen tazartamyz ba, álde sýdyń qu­ramyn tazalaımyz ba? Sol qo­ry­tyn­dy­ǵa sáıkes jumys atqaratyn bolamyz. Bári qorytyndyǵa baılanysty. Sarap­ta­ma qorytyndysy oń bolsa, qurylǵy alý qajet bolmaıdy», deıdi bólim basshysy.

Iá, Jarlysýdaǵy aýyz sý máselesine qatysty daýǵa núkte qoıatyn kez kelip jetti. Jasulan О́mirqulov aıtqandaı, kezekti synamadan keıin jaǵdaı ońalar dep senemiz. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda bólim basshysy aıtqandaı kelesi qa­dam­dar jasalýy kerek. О́ıtkeni halyq tazý sýdy asyǵa kútip otyr.

Jambyl oblysy,

Turar Rysqulov aýdany