Baıanaýyl basyna bulan úıir

Bulan negizi buǵy tektes sút­qorekti janýar bolǵanymen, tur­qy jaǵynan túıege jaqyn, tuıa­ǵy aıyr keledi. Qazaqstandy meken­deıtin sútqorektilerdiń ishin­degi eń irisi. Analyǵy kóp jer­lerde qandaǵaı dep atalady. Qandaǵaıdyń eń irileriniń bıik­tigi 2,4 metrge, tumsyǵynan quı­ryǵyna deıingi turqy 3 metrge, salmaǵy 620 kılogramǵa deıin jetedi. Resmı derekterge súıen­sek, qazirgi kúni Qazaqstanda 7 myńǵa jýyq bulan bar. Sany keıingi jyldary úsh esege ósip, Arqa jerindegi ný ormandy, taýly aımaqtarda kóbeıe bas­taǵany baı­qalady deıdi tabıǵat qorǵaý ınspektorlary. Halyqaralyq Qyzyl kitapqa engenimen, jer betindegi naqty sany belgisiz.

– Bulan – Qazaqstandy meken­deıtin tuıaqty janýarlardyń eń irisi. Túsi kóbine qońyrqaı bo­lady. Elimizdiń shekaralas aýmaq­­tarynda, Jaıyq ózeni ańǵarynda, soltústik orman­da­rynda, Ertis boıy men Al­taıda kezdesedi. 1985 jyl­dan beri Baıanaýyl ult­tyq ta­bı­ǵı parki aýmaǵynda jıi baı­qa­lyp otyr. Bizdiń ınspektorlar sońǵy ret shamamen 20-25 bulandy sanady. Kezinde Reseıdiń qalyń ormandarynda, Altaı taýlarynda bolǵan órtten aýyp, Qazaqstandy mekendeı bastaǵan janýar kóbine Baıanaýyl, Qarqaraly taýlarynan óris tapqan. Bul janýardyń bir ereksheligi, aǵzasynda jyl­qy sekildi ót bolmaıdy. Ashy­laýyt, qamysty, qoǵaly jerlerge jaıylǵandy, terektiń qa­­byǵymen, taýdaǵy arshamen qorek­tengendi unatady. Bizdiń Baıan­aýyl aýmaǵynda topyraǵy sortań, ashy jerler kóp. Solardy jıi jaǵalaıtyny baıqalady. Ereksheligi, úıir­di asa unatpaıdy, ekeý­den, úsheý-tórteýden júre beredi. Ata­lyǵynyń aspanǵa qa­raı taram­dalyp turatyn jýan ári jalpaq múıizi bar. Syrttaı qa­raǵanda jýas kóringenimen, kúzgi kúıekke túsetin mezgilde ja­qyndaý qaýipti. Ondaı ýa­qytta adamǵa shabýyldaǵan oqı­ǵalardy jıi estımiz. Janýardyń kúshtiligi sonsha, qasqyrǵa aldyrmaıdy. Taıynshadaı arlandy múıizimen ilip, jaryp ketedi. Baıanaýyldyń Kúrkeli, Jaıaý Musa, Qarajar aýyldary mańyndaǵy bıik taý­lar­da, Jalańtós asýy men Myr­sha­sho­qyda, Qońyr áýlıe úń­giri ma­ńynda jıi kezdesip qalady, – deıdi Baıanaýyl ulttyq tabıǵı parkiniń ınspektory, bel­gili ól­ketanýshy Altynbek Qur­ma­nov.

Bir ereksheligi, bulandar kóbine egizden tóleıdi. Sırek jaǵ­daıda úshem ákeletin kezderi de bolady eken. Buzaýy sar­ǵysh-qońyr tústi bolsa, eseıgende ashyq surdan qara-qo­ńyr túske aýysady. Jas ata­lyqtarynda bir jylǵa deıin múıiz bolmaıdy. Qysqy ýa­qyt­ta kúsh-qýa­tyn saqtap qalý úshin eresek ata­lyq­tary kúzde múıi­zin tastap, kók­temde jup múıiz qaıta ósip shyǵady.

Bıologııalyq turǵydan al­ǵan­da shamamen 15-18 jyl tir­shilik etetin tuıaqty janýardyń múıi­zi baǵaly, súti qunarly. Ǵalym­dar biraz jyldan beri bu­lan­dy sharýashylyqqa paıdalaný máselesin kóterip keledi. Degen­men bul sala Qazaqstanda kenje qalǵan.

Pavlodar oblystyq orman sharýa­shylyǵy jáne janýar­lar dúnıesi aýmaqtyq ınspek­sııasynyń málimetinshe, qazir­gi kúni Baıanaýylmen qosa, bu­landar Sharbaqty aýdanynda da bar. Bul aýmaqta shamamen 170 bulan sanalypty. Tirshilik etý­ge qolaıly orta tapqan ja­nýarlardyń sany kóbeıip kele jatqany qýantady.

Pavlodar oblysy,

Baıanaýyl aýdany