XX ǵasyr basynda qazaq qoǵamy jańa saıası kezeńderdi bastan keshirip, sapalyq jaǵynan ósýge talpyndy. Alǵashqy ulttyq basylymdar, ulttyq mektepter paıda bolyp, aǵartýshylyq qozǵalys keń qanat jaıdy. Reseı túrkileri arasyndaǵy jańashyl qoǵamdyq-caıası jáne aǵartýshylyq qozǵalys jádıtshildik dep ataldy. Odan qazaq qoǵamy da qaǵys qalmady. Elimizde jádıttik baǵyttaǵy aǵartýshylyq birshama órken jaıyp, Alash ıdeıasyn óristetti. Bul – ulttyń qaıta órkendeý, tutastaný hám birigý kezeńi edi. Osy jolda alǵashqy ulttyq basylymdar tarıhı mindetin adal atqaryp, sońyna deıin ulttyq baǵyttan aýytqymady. Tarıhymyzda tuńǵysh ret ulttyq merzimdi basylym ustanymyn, tujyrymyn, kásibı mazmunyn aıqyndaǵan jalpyulttyq «Qazaq» gazetine bıyl, mine, 110 jyl tolyp otyr.
Sýretti salǵan Almas Syrǵabaı
«Qazaq» gazeti, Ahmet Baıtursynuly aıtqandaı, halyqtyń kózi, qulaǵy hám tili bolýǵa tyrysty. Jurttyń bilimdi, aıtary bar, kórgeni kóp kósemderi, oqyǵany kóp ǵalymdary osy gazet arqyly halyqtyń aldyna shyǵyp, jol kórsetip, jón siltep basshylyq etti. Gazet el tarıhynda halyqqa bilim taratýshyǵa aınaldy. Sonymen qatar osy gazet halyqtyń joqshysyna aınaldy.
«Qazaq» gazetiniń alǵashqy sany 1913 jyly 2 aqpanda Orynbor qalasynda jaryq kórgeni belgili. Sol kezdegi tatar gazetterinde qazaq gazetiniń alǵashqy sany qaı ýaqytta shyǵýy josparlanǵanyn jazypty. «Ýaqyt» gazeti: «Orynborda jeti saıyn shyǵatuǵyn «Qazaq» gazetasyna jazylý dápteri ashyldy» deı kele: «Qazaqtyń» birinshi nómiri birinshi fevraldan qalmaı shyǵashaq. «Qazaqqa» ár tilmen jazylǵan sózder, habarlar alynady. El ishinde turǵan tatar qaryndastarymyzdyń qazaqqa gazettiń paıdasyn túsindirip, jazylýshy tabýǵa kómegin aıamas dep úmit etemiz» dep tilek aıtady. Sońynda: «Qazaqtyń» bas jazýshysy – Ahmet Baıtursynuly. Bastyrýshy – Mustafa Orazaev. Aldyrýshylarǵa týra ádres mynaý: Orynbýrg, red. gaz «KAZAK» dep kórsetken. Bul jarnama «Ýaqyt» gazetiniń 1913 jylǵy №1112, 1118-sandarynda jarııalanady.
«Qazaq» gazetindegi aqparat, maqala, taldaý, kólemdi zertteý, t.b. «Bas maqala», «Syrtqy habarlar», «Ishki habarlar», – «El arasyndaǵy habarlar», «Anaý-mynaý», «Oqshaý sóz», «О́leń-jyr», «Ashyq hat», «Tilshilerden», «Gazetterden», «Basqarmaǵa kelgen hattar», «Basqarmadan» degen aıdarlarmen jarııalandy. Sondaı-aq gazettiń birinshi jáne sońǵy betterinde túrli jarnamalar men habarlandyrýlar basylyp turdy. Gazet betterinde kóbine qazaq jazýy, ulttyq mektepter, sheteldegi qazaq stýdentteri, seriktik ashý, zemstvo isteri, ash-jalańashtarǵa járdem, ártúrli sıezder men partııalyq baǵdarlamalar, kitap taratý kontorlary, shetel qazaqtary týraly habarlar usynyldy.
Gazetti kózdegen maqsatqa jetkizý úshin bastyrýshylar da, taratýshylar da, qalamgerler de bar kúsh-jigerin aıamady. Sonyń nátıjesinde, jyl ótpeı gazet taralymy 3000 danadan asyp, Reseı aýmaǵynan syrt álemniń iri qalalaryna deıin taratyldy. Gazetke jazylǵan aǵaıynnyń qatarynda Qytaı qazaqtary da boldy. Tipti Túrkııa aýmaǵynan da jazdyryp alýshylar tabyldy. Qajymuqan balýan gazettiń maqsatymen, betindegi jazbalardyń mazmunymen tanysqan soń, «máńgilik jazylýshy bolamyn!» dep jyl saıyn jarnasyn tólep turýǵa ýaǵda etedi.
Gazettiń taǵy bir artyqshylyǵy marketıng júrgizýmen aınalysyp, qazaq tilinde alǵash jarnama jarııalap, satý, satyp alý, túrli taýarlardy taratý kontoryna aınaldy. Eń alǵashqy sanynan bastap kezdesetin kitap jarnamasy gazettiń sońǵy sanyna deıin úzilissiz berildi. Gazet keıbir kitaptardy jeńildikpen taratyp otyrdy. О́ıtkeni olar «Azamat seriktigi» arqyly «Qazaq» basqarmasy tarapynan bastyrylǵan edi. Sonymen qatar gazet betterinde ártúrli mashınalarǵa arnalǵan jarnamalar kezdesedi. Mysaly, gaze ttiń 1913 jylǵy sandaryn qarap shyqqandaǵy kórsetkish: 1) Shóp mashınasy (6); 2) Alfa-Nobel mashınasy (2); 3) Shóp jıatyn mashına (3); 4) Sútten maı aıyratyn mashına (2); 5) Mashına tyrma (2); 6) Maı mashınasy (8); 7) Zeńgir jibiniń aǵashy (9); 8) Zeńgir kompanııasynyń kıim tigetin mashınalary (8) («nesıege alýshylar jumasyna 1 somnan tóleıdi») degen sııaqty 35 ret jarnama kezdesti.
«Qazaq» gazeti abaıtanýdyń alańyna aınaldy. Munda iri aqynǵa qatysty kemi 40-qa jýyq túrli materıal kezdesedi. Ult zııalylary Alash ıdeıasynyń rýhanı negizin Abaı eńbekterinen ala otyryp, aqyn shyǵarmalaryn zerdeleýdi basty maqsat tutqan.
Qazaq qyzdarynyń qalaı bilim alǵany týraly da jazylyp turdy. «Qazaq» gazetiniń 1913 jyly 23 mamyrdaǵy №15 sanynda Semeıdegi qazaq mektebinde tálim alyp jatqan qazaq qyzdarynyń kezekti emtıhan tapsyrýy týraly habar basylǵan. Munda Semeıdegi qazaq muǵalıma qyzdary týraly da aqparat bar. Ǵazıza hanym Maldybaevanyń emtıhan qabyldaǵany jáne oǵan Rahıma hanym Mársekova, Názıpa hanym Quljanova sııaqty qazaq muǵalımalary da kómekshi bolyp, synaqty qabyldasqanyn aıtady. Maqala: «Qazaq ishinde alǵashqy muǵalımanyń alǵashqy emtıhany» degen atpen basylǵan edi. Sońyna «Tilshi» dep qol qoıylǵan. «Semeı zarechnoı slabodkasynda bala oqytyp turǵan muǵalim Mustaqym myrza Maldybaevtyń jamaǵaty Ǵazıza hanym qaramaǵyndaǵy áıel balalar mektebinde bolyp, qyz-qatyndar kóp jınaldy. Emtıhanshylardyń ishinde: Mársekovtiń jamaǵaty Rahıma hanym, muǵalim N.Quljanovtyń jamaǵaty Názıpa hanymdar da boldy. Áıelder shamalarynsha oqyǵandarynyń ústine qolónerdi de úırengen eken. 35 áıelge jazý-syzýdy úıretip, qolónerge baýlyǵany úshin jıylǵan hanymdar, báıbisheler muǵalıma Ǵazıza hanymǵa alǵys aıtqan. Áıel balalarymyzdyń oqyp, jazý bilýi onyń ústine shesheleriniń aldynda emtıhan tapsyrýy tońǵan kóńilderimizdi jibitse kerek», deıdi. Gazettiń kelesi sanynda Ǵazıza hanym Maldybaeva osy emtıhanda kómektesken kisiler týraly aıta kelip, «Táńir jar bolsyn!» degen nıetin jazyp, redaksııadan hatty basýyn ótinedi. Hat gazettiń kelesi nómirinde basyldy.
Qazaq kópesteri medrese ashýmen qatar onda oqıtyn nemese medreseni aıaqtap joǵary oqýǵa túsken shákirtter arasyndaǵy jaǵdaıy nashar, biraq oqýǵa qushtar jastarǵa barynsha járdem berip turdy. Mundaı medrese ashyp, oqýǵa kómek berip, bilim isin qoldap, aǵartý jumysyna kómek kórsetken kópesterdi gazet «medetkór» dep jazady. Joǵary oqý oryndarynda oqıtyn qazaq stýdentterin jurtqa tanystyrý maqsatynda «Qazaq» gazeti 1914 jyly 23 qarasha kúngi №87 sanynda 7 túrli suraý surap, iri qalalarda oqıtyn qazaq stýdentterine sálem joldaıdy. Qaı qalada, qansha stýdent, qandaı mamandyqta, úkimetten stıpendııa alýy men óz kúshimen oqýy sekildi saýalǵa stýdentter jaýap jazyp, ózderin tanystyryp otyrdy. Qazaq stýdentteri sol ýaqyttaǵy eń qajetti aýylsharýashylyq, maldárigerlik, medısınalyq, zańgerlik sııaqty mamandyqtarda bilim aldy. Bul hatqa jaýap retinde Petrogradtan (5), Varshavadan (4), Kıevten (5), Saratovtan (6), Máskeýden (7), Tomnan (2), Qazannan (7) qazaq stýdentteri ózi hám mamandyǵy týraly naqty aqparat joldap, ózderin jurtqa tanystyrady.
1914 jyly bastalǵan birinshi jahan soǵysy qazaq qoǵamyna da áserin tıgizbeı qoımady. Kitap satylymymen qatar gazettiń taralymy da kemı bastady. 1915 jyldan bastap alty aı boıy aptasyna eki márteden basyldy. Jyl ortasynan bastap qaıtadan aptasyna bir mártege tústi. Gazettiń basshylaryna kelsek, Ahmet Baıtursynuly – 231 sanyna, Mirjaqyp Dýlatuly – 33 sanyna, Januzaq Jánibekuly – 2 sanyna redaktorlyq etipti. «Qazaqtyń» alǵashqy 40 sanyn Mustafa Orazaev bastyrsa, 41-sanynan bastap «Azamat seriktigi» bastyrdy. «Azamat seriktigine» jarna qosqan «Qazaq» gazetin qoldaýshylar arasynda qytaı qazaqtary da boldy. Qytaıǵa qaraǵan Qyzaı eliniń el aǵalary arnaýly hat jazyp, «Azamat seriktiginiń» baspahana alý isine qarjylaı kómek kórsetti.
Bolshevıkter 1918 jyly Orynbordy kúshpen alǵan soń, baspahana jumysyn toqtatyp, 260-sanynan (17.01.1918) soń «Qazaq» gazetin jaýyp tastaıdy. Biraq kóp keshikpeı bolshevıkterdiń ózi osy basylymnyń 261 jáne 262-nómirlerin shyǵarady. Bul týraly Januzaq Jánibekov bylaı deıdi: ««Qazaqtyń» 261-nómirin Ábdihamıt Júndibaev, 262-nómirin Sultan Arqabaev myrzalar shyǵardy. 261-nómirdiń barlyq shyǵyny «Azamat» seriktigi aqshasynan ustaldy. 262-nómirdiń qaǵazy – «Azamattiki». Basqa shyǵyndary úshin segiz júz som aqshany Torǵaı komıssary berdi».
Al Sáken Seıfýllın «Tar jol, taıǵaq keshý» eńbeginde: «Qazaq» gazetiniń 261-sany (14.(27).02.1918) men 262-sanynyń (12.03.1918) shyǵý ýaqyty jáne maqala mazmuny týraly málimetter jazyp qaldyrǵan. «Qazaq» gazetiniń negizgi quryltaıshysy «Azamat seriktiginiń» múshesi Januzaq Jánibekov bul eki sandy moıyndamaı, aq gvardııashylar Orynbordy basyp alǵan soń, 261 jáne 262 nómirlerdi qaıta shyǵarady. Osylaısha, «Qazaq» gazetiniń 261-sany (23.07.1918) men 262-sany (30.07.1918) tarıhta eki ret shyǵady...
Jalpy, «Qazaq» gazetiniń 266 nómiri jaryq kórdi. Alǵashqy sany 2 aqpanda (eski kúntizbe boıynsha) basyldy. 1913 jyly – 44 sany, 1914 jyly – 48 sany, 1915 jyly – 71 sany, 1916 jyly – 48 sany, 1917 jyly – 46 sany, 1918 jyly – 9 sany shyqty. Qazirshe zertteýshiler qolyna túsken sońǵy 266-sany – 1918 jyly 26 qyrkúıekte (jańa kalendar boıynsha) jaryq kórgen. Taralymy alǵashqy jyly-aq 3000 tırajdan assa, sharyqtaý sheginde – 8000 boldy. Gazettiń 1913, 1914, 1915 jylǵy sandary jınaqtalyp, jeke kitap bolyp basylyp shyqty.
Kúrdeli kezde ulttyq jáne memlekettik máseleler kóterip, eldi uıysýǵa úndegen, árqashan Alash amanatyna adal bolyp qalǵan «Qazaq» gazetiniń 110 jyldyq belesi – aıtýly oqıǵa. Keshegi Alash amanaty – búgingi táýelsiz Qazaqstan. Tól tarıhymyzdan laıyqty sabaq alsaq, táýelsizdigimiz tuǵyrly, eldigimiz ǵumyrly bolady, Alash týy bıikteı beredi dep senemiz.
Abaı Myrza,
baspasóz zertteýshisi
Eldiń úsh óńirinde úsik júredi
Aýa raıy • Búgin, 09:06
Jibek Qulambaeva Túrkııadaǵy jarysta jeńimpaz atandy
Tennıs • Keshe
UQShU elderi keshendi oqý-jattyǵý ótkizedi
Oqıǵa • Keshe
Uqsas jańalyqtar
