Ertis ormanynyń eleńdetken erteńi

Ormannyń 40 paıyzynan aıyryldyq

Qazaqstandaǵy jalqaraǵaı or­mandary Pavlodar men Abaı óńir­leriniń aýmaǵyn alyp jatyr. «Ertis orman jolaǵy» (lentochnyı bor) dep atalatyn sebebi orman alaptary taspa tárizdi shuba­tylǵan qalypta ósip, eni 400 metr­den 40 shaqyrymǵa deıin jetedi eken. Mamandar Shaldaı orman­dary Altaı taıgasyna baryp qosy­la­tynyn aıtady. Búginde bul orman­nyń saqtalýyna «Ertis ormany» memlekettik orman tabıǵı rezervaty jaýapty. Rezervattyń ózi Shaldaı jáne Besqaraǵaı orman sharýashylyqtarynan, onyń ishinde 16 ormanshylyqtan turatynyn, jal­py aýmaǵy 177 myń orman jamyl­ǵysy qaraıtynyn atap ótken­di jón kórdik. Qorǵalýy jaǵy­nan «Asa qundy orman alqap­tary» sanatyna enedi. 2003 jyly rezervat aýmaǵynda ósimdik­terdiń 84 túri tirkelse, ǵylymı zert­teý jumystarynyń nátıje­sinde floranyń alýandyǵy keńeıip, byltyrǵa deıin 226 túri anyq­ta­lypty. «Qyzyl kitapqa» engizilgen ja­nýarlar men qustardyń 7 túri, túrli tuıaqty ań, sonyń ishinde shamamen 190 bulan ormandy meken etedi.

Tájirıbeli ormanshylardyń sózine súıensek, táýelsizdikten bergi jyldary óńirimizdegi jalqaraǵaı ormandarynyń 40 paıyzynan aıyrylyp qalyppyz. Qyl­qanjapyraqty aǵash alqaptaryn kútip baptaýǵa qajet jumys kúshiniń jet­kilik­sizdigi, mekemelerdegi tehnıka parkiniń tozýy, jergilikti tálimbaqtardyń zamanǵa saı qural-jabdyqpen qamtylmaýy, orman óndirisiniń jetkilikti jolǵa qoıylmaýy sekildi máseleler 90-jyldardaǵy alapat órtterden onsyz da seldir tartqan qara ormannyń jaǵdaıyn aýyrlatyp tur.

Qurylǵanyna bıyl tup-týra 20 jyl tolǵan rezervat osy kezeń ishinde túk bitir­medi dep aýzymyzdy qý shóppen súrtýge kelmes. Basshysy jıi aýysa beretin mekeme ujymy keıingi ýaqytta biraz sharýanyń basyn qaıyrýǵa tyrysty. Mysal úshin orman órtteriniń aldyn alý, odan keletin shyǵyndardy azaıtý baǵytynda josparly ister tyndyrylyp, ormanshylardyń bul baǵyttaǵy tájirıbeleri tolyǵa tústi. О́tken ǵasyrdyń 90-jyldarynyń sońynda bul aýmaqtaǵy qaraǵaıly ormandardyń 72 myń gektardan astamy alapat órtten janyp ketken edi. Osydan-aq aımaq ekolo­gııasy men tabıǵı baılyǵyna qanshalyqty orasan zor shyǵyn kelgenin bilýge bolady. 2003 jyly rezervat qurylǵanda ormandaǵy órtti azaıtyp, aǵash beldeýle­rin kóbeıtý maqsat etilgen edi. Búginde sol shyǵynnyń biraz bóligi bútindeldi, ıaǵnı 20 jyl ishinde 41 510 gektar alqapta orman­dy qalpyna keltirý jáne aǵash ósirý jumystary júrgizildi.

Orman qorǵaý salasynyń ardageri, kezinde «Ertis ormany» mekemesin bas­qarǵan Tólegen Shakarmanovtyń bul salada qalyptasqan túıinderdi sheshýge qatysty aıtary bar.

– Relıkti orman jamylǵylary sonaý kóne zamandarda, burynǵy muhıttyń ornynda shógip qalǵan baldyrlardyń ne­gi­zinde ósip shyqqan deıdi oqymystylar. Alaıda osyǵan ǵylym turǵysynan áli kúnge deıin naqty dálelder keltirilip, naqty ­baılam jasalǵan joq. Jalqaraǵaıdyń tamy­ry ­70 metr tereńdikke ketip, ejelgi muhıt ­sýynan qorek alady. Bylaı qarasań, mun­da­ǵy ormandy jerlerdiń barlyǵy kádim­gi sýsyldaǵan qumǵa ósken. Tabıǵat­tyń tamashasy emeı nemene, mundaı jer­diń topyraǵy jalańash bolsa ıt baıla­sań da turmas edi. Ata-babamyz kóziniń qara­shyǵyndaı saqtap qalǵan ıen ormandy jerlerdi qazirgi qalpynda saqtap, keleshek urpaqqa tabys etý – bizdiń mindetimiz. Bul baǵytta memlekettiń qoldaýymen jasalyp jatqan is-sharalar, baǵdarlamalar az emes. Alaıda qoldaǵy resýrstyń azdyǵy josparlardyń tolyqqandy júzege asýyna kedergi keltirip otyr. О́zim baıqaǵandaı, mundaǵy eń kári qaraǵaılardyń jasy 600 jylǵa jetedi. Ras, bir jyldary orman mańaıyndaǵy jurt jalqaraǵaıǵa jaýdaı tıip, aıaýsyz otady. Keıin onyń bárine ty­ıym salynyp, Aqqýly aýdanynan – 63, Sharbaqty aýdany boıynsha 65 pılorama orman alqaptarynan 2-3 shaqyrym jerge shyǵaryp tastalǵanyna ózim kýá boldym. Janyp ketken, otalǵan aǵashtardyń ornyn toltyrý maqsatynda rezervatpen tynbaı jumys istelip jatyr. Rezervat aýmaǵynda aǵash kesý normalary bar. Sol sharýaǵa keıde jekemenshiktegi «jabaıy brıgadalar» enip ketip, oılaryna kelgenin jasaıdy. Quqyq qorǵaý organdary ondaılardy izdep taýyp, sazaılaryn berip jatqanyn baıqap júrmiz. Tek bul baǵyttaǵy qorǵaý sharalaryn aldaǵy ýaqytta kúsheıte túsken abzal, – deıdi ardager.

T.Shakarmanovtyń aıtýynsha, memleket osynshama ıen baılyqty saqtaýmen qatar, ol arqyly mol tabys tabýǵa bet burǵany abzal. Bul úshin Besqaraǵaı men Shaldaı orman sharýashylyqtarynda aǵash óńdeý zaýyttary ashylyp, zamanǵa saı jıhaz shyǵaratyn sehtar qurylsa qup. Orman sharýashylyǵynda «joǵarǵy qoıma» jáne «tómengi qoıma» degen uǵym­dar bar. Joǵarǵy qoıma – ormanshylar da­­ıyndaǵan aǵashtyń jınalyp, alǵashqy óńdeletin aýmaq. Al tómengi qoıma – daıyn ónim­der shyǵaratyn zaýyt. О́kinishke qaraı, rezervat qazirgi kúni aǵashty óńdemeı, bó­rene kúıinde kóbirek satady. Osydan qa­zynaǵa túsetin qarajat ta mardymdy emes. Qaraǵaı bórenelerin eni 20, 30, 40 mm taqtaıǵa aınaldyryp satsa, tabys eki ese­lenetini anyq. Al qarjy kóbeıse, or­man­shylardyń materıaldyq-tehnıkalyq qam­tylýy jaqsara túsetini anyq deıdi ardager.

Anyqtap bilgenimizdeı, búginde rezervatta bórene kúıinde syrtqa satylatyn aǵashtyń tekshe metri 20 myń teń­ge­den, taqtaı kúıindegisi eń arzany 45 myń teńgeden bastap bosatylatyn kó­ri­nedi. 3 pılorama, 1 óndiristik baza zańdy túr­de óńdeý isimen aınalysady. Alaıda olar­dyń qýattylyǵyn arttyrý, ázirlenetin bu­ıymdardyń satylymyn ósirý, qysqasyn aıtqanda, kommersııalandyrý asa alǵa bas­paı tur.

«Ormanshynyń eńbegi aýyr, sonysy­na qaramastan jalaqylary óte az. Jaz­ǵy ýaqyttaǵy órt qaýipti kezeńde orman­shy­nyń taǵdyry bir órtte qıylyp kete barýy múmkin. Alaıda sondaı alapat mez­­gilde bastaryn báıgege tigetin qyzmet­ker­lerge eshbir qosymsha tólemaqy qaras­tyrylmaıdy. Osyny negizge alatyn ýaqyt jetti. Úkimet tabıǵat bergen mol nesi­beni osy kúıinde saqtap qalý úshin ony qorǵaýshylardyń adal eńbegin de laıyqty eskerýi kerek. Qalpyna keltirilgen orman jamylǵylaryn sharýashylyqqa paıdalaný úshin keminde 70-75 jyl ýaqyt kerek. Pavlodar oblysyndaǵy jalqaraǵaı ormandarynyń aýmaǵy elimizdegi jalpy orman qorynyń nebári 0,04 paıyzyn quraıdy eken. Onsyz da az ǵana relıkti ormanǵa strategııalyq tabıǵı baılyq retinde qaraıtyn ýaqyt jetti», dep sanaıdy maman.

Tájirıbeli ormanshy otyrǵyzylatyn aǵash kóshetteriniń júıesin de ózgertý kerek dep esepteıdi. Rezervatta qaraǵaı kóshetteri burynǵysha lentaly tásilmen otyrǵyzylady eken. Qalyń órt tursa, mundaı birtutas tanaptar tolyǵymen janyp ketedi. Sondyqtan aǵashtar shahmat taqtasyndaǵydaı tártippen shoq-shoq bolyp egilýi tıis. Jańadan egilgen aǵashtardyń arasynda kemi 100 metr qashyqtyq saqtalsa tipti jaqsy.

Maman da, tehnıka da jetispeıdi

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev 2020 jylǵy halyqqa Joldaýynda al­daǵy 5 jyl ishinde elimizdegi orman qo­ryn­­da 2 mlrd jáne eldi mekenderde 15 mln aǵash otyrǵyzylýǵa tıis degen mindet qoıǵan.

«Ertis ormany» mekemesiniń bas dırek­torlyǵyna jarty jyl buryn ǵana bekigen Arman Bektemirovtiń sózinshe, Prezıdent tapsyrmasyn oryndaý maqsatynda rezervatta 2021 jyldan beri ár kóktem saıyn 14 mln danadan aǵash otyrǵyzylyp kelgen. Bıyl da osy shamada tal egiledi. Bul baǵ­dar­lamanyń nátıjesinde kezinde janyp ketken 800 gektar orman jamylǵysynyń ornyna jas taldar otyrǵyzylyp, orman jamylǵylary qaıta qalpyna kele bastaǵan.

О́kinishke qaraı, jumystardyń jos­parǵa sáıkes júzege asýyna qyrsyǵyn tıgi­zip turǵan máseleler az emes. Mekeme bas­shysy orman sharýashylyqtarynda maman jetispeýshiligi úlken problema eke­nin jaıyp saldy. Qazirgi ýaqytta mun­da turaqty túrde 307 qyzmetker eńbek etse, maýsymdyq jumystar bastalǵanda olardyń sany 1,5 myń adamǵa jetedi eken.

– Bizdiń qatarymyzda zeınetke shyqsa da, almastyratyn kadrdyń joqtyǵynan áli de eńbek jolyn jalǵastyryp kele jatqan azamattar az emes. Ortasha eńbekaqy kólemi – shamamen 90-100 myń teńge. Jas mamandardyń bul jalaqyǵa kelgisi joq. Aýyldardaǵy úılerdi jóndep, barlyq jaǵdaıyn jasap qoıdyq. Tek oǵan kiretin jańa qyzmetkerler joqtyń qasy. Orman aýmaǵyndaǵy aýyldardyń deni – shaǵyn eldi mekender. Olarda turyp jatqan otbasylar sany jyl saıyn kemip jatyr. Jastar úlken shaharlarǵa tolassyz ketip jatyr. Al aýyldyq jerlerde jumys isteýge qabiletti adamdardyń deni – zeınetkerler. Qazirdiń ózinde bizge kólik júrgizýshiler, traktorıster, mem­lekettik ınspektorlar qajet. Buǵan qosa tehnıkalyq múmkindigimiz kúsheıtilse degen tilegimiz de bar. Tehnıka parkimiz jetkilikti (82 dana MTZ traktory, 28 dana órt sóndirgish mashına jáne t.b. tehnıkalar bar) bolǵanymen olardyń kóbiniń qoldanystaǵy merzimi 10 jyldan asyp ketken, – deıdi A.Bektemirov.

Pavlodar oblysynyń jer qoınaýyn paıdalaný, qorshaǵan orta jáne sý resýrs­tary basqarmasynyń dereginshe, óńirdegi or­man qorǵaý salasyna satyp alynatyn tehnı­kalardyń úlesi óte az. Byltyr nebári 8 tehnıka men 3 agregat satyp alyn­­sa, al bıyl 14 arnaıy tehnıka men 6 so­qanyń quny bıýdjette qarastyrylyp qoıǵan. Bas­qarma basshysynyń orynbasary Saǵyn Tóleýtaevtyń aıtýyna qaraǵanda, bul kó­lik quraldary oblystaǵy orman qorǵaý me­ke­meleriniń materıaldyq-tehnıkalyq jab­dyqtalý deńgeıin 64 paıyzǵa deıin art­tyrýǵa múmkindik beredi eken. Al oblys­ta «Ertis ormanynan» bó­lek, 69 myń gektar jeri bar «Baıanaýyl memlekettik ulttyq tabıǵı parki» jáne jal­py aýmaǵy 127,5 myń gektar jerge ıe orman jáne janýarlar álemin qorǵaý jónindegi kommýnaldyq memlekettik mekemeler (Pavlodar, Úrlitúp, Maksım Gor­kıı) bar ekenin aıtý qajet. Sondyqtan bul kórsetkish tehnıkalyq jaraqtaný baǵy­tyndaǵy jumystardyń mardymsyz júrip jatqanyn aıǵaqtap tur. Al orman sha­rýashylyǵy salasy – eńbekaqy eń az tó­­lenetin salalardyń biri. О́ńirdegi mem­le­kettik orman kúzetiniń ja­laqysy ótiline, bilik­tiligine jáne laýazymyna baılanysty 72 myń teńgeden 173 myń teńgege deıin je­tedi.

Byltyr kúzde júrgizilgen aǵash túgen­deý jumystarynyń nátıjesine zer sal­saq, kóktemde egilgen jas taldardyń 39 pa­­ıy­zy ǵana óziniń ósimtaldyǵyn, jersi­ný qabiletin saqtap qalǵan. Ormanshy­lar buǵan eń aldymen, keıingi jyldary aımaqta qalyptasqan qolaısyz aýa raıy men klımattyq jaǵdaılar sebepshi deıdi. Jazda jaýyn-shashynnyń uzaq bolmaýy ormanshylardyń eńbegin esh etip jatyr. Ekinshi turǵydan aǵash kóshetteriniń deni ózge aımaqtardan satyp alynatyndyqtan, jersinýge qatysty másele qalyptasqan.

Pavlodar orman jáne janýarlar ále­min qorǵaý jónindegi mekemesiniń burynǵy basshysy Ajdar Júsipovtiń málimetinshe, byltyr bul uıymǵa qarasty jerlerde nebári 120 gektarǵa tal otyrǵyzylyp­ty. Bıyl – 665, keler jyly 700 gektarǵa ja­syl jelek egiledi dep josparlanyp ja­tyr eken. Kóshetter byltyr Abaı obly­synyń «Semeı ormany» tálimbaǵy­nan jet­kizilgen. Sebebi bizdiń óńirdegi «Gor­ze­lenstroı», «Dendra», «Landshaft Dızaın» tálimbaqtary oblystaǵy orman sha­rýashylyqtarynyń suranysyn óteýge múlde qaýqarsyz kórinedi.

– О́tken jyly kóktemde egilgen kó­shet­ter­diń jaǵdaıyn qarap, sanap shyqtyq. О́ki­nishke qaraı, olardyń 40 paıyzy ǵana ómir­sheńdigin saqtap qalǵan. Negizi ózimizdiń tálim­baqtar bizdiń jerdiń to­pyraǵyna tez be­ıim­deletin tal-terekti ósirip, jetkilikti deń­geıde daıyndasa degen tilegimiz bar. Onyń ústine bizde jańa traktorlar men pat­rýldeý mashınalary jetispeıdi. Bul baǵyt­qa qarajat bólýdi suraımyz, – deıdi ol.

Burynǵy áriptesiniń sózin Pavlodar oblystyq orman sharýashylyǵy jáne ja­nýarlar dúnıesi aýmaqtyq ınspeksııasy­nyń jetekshisi Rýslan Tólepbaev ta rastap otyr. Mekeme basshysynyń resmı jaýabynda 2021 jyly óńirde jalpy aýmaǵy 6,25 gektar 3 tálimbaq, al byltyr 3 gektar aýmaqta nebári 2 tálimbaq jumys istegen delinedi. Bıyl «Ertis ormany» men Baıanaýyl ulttyq tabıǵı parkinde jal­py sany 22 mln 100,6 myń aǵash otyrǵy­zý josparlanǵan. Ony qos mekemeniń ózde­ri jabady. Buǵan qosa oblys ákimdigine qarasty orman mekemelerinde 7 mln 342,5 myń túp tal egý qarastyrylǵan eken. О́ki­nishke qaraı, ýaqytsha tálimbaqtar bul qajettiliktiń 1 mln 389,6 myń danasyn  ­ǵana berýge qaýqarly. Al jetpegenin syrt­tan satyp alý úshin bıýdjetten qyrýar qara­jat bólý qajet bolady.

Zańsyz aǵash kesý tyıylar emes

О́kinishke qaraı, «Ertis ormany» aýmaǵynda zańsyz aǵash kesý oqıǵalary áli de tyıylmaı tur. Byltyr jyl sońynda Pavlodar oblysynyń prokýratýrasy órt qaýipsizdigin qamtamasyz etý, orman zańnamasynyń saqtalýy jáne orman qoryn qorǵaý, paıdalaný salasynda qabyldanyp jatqan sharalar máselesi boıynsha tekserý júrgizip, biraz bylyqtyń betin ashqan edi. Tekserý kórsetkendeı, Ertis ormany 9 jyl boıy orman sharýashyly­ǵyn uıymdastyrý men júrgizýdiń eskirgen keshendi josparyn paıdalanyp kelgen, bul orman qoryn memlekettik basqarýdyń tıisinshe júrgizilmeýine ákep soqtyrypty. Ormandy aralaý barysynda prokýror­lar 331 tekshe metr kóleminde zańsyz aǵash kesilgenin anyqtaǵan. Odan memleketke 4,6 mln teńge shyǵyn keltirilgen.

«Jyl saıyn orman daqyldaryn otyr­ǵyzý boıynsha sharýashylyqtardaǵy ula­syp ósýdiń josparly kórsetkishi 70%-ǵa jetpeıdi. Is júzinde ol 30-46%-dy qu­raıdy. Osy maqsattarǵa bólingen 1,6 mlrd teńge kólemindegi bıýdjet qara­ja­ty tıimdi paıdalanylmaǵan. Or­man sha­r­ýashylyqtarynyń qyzmetin mate­rıal­dyq-tehnıkalyq qamtamasyz etýde eleý­li kemshilikter bar. Tehnıkanyń tozýy 75%-dy quraıdy. Beıindi mamandardyń bolmaýy máselesi ózekti bolyp otyr. 69 qyzmetker (22%) biliktilik talaptaryna sáıkes kelmeıdi, onyń ishinde jumysqa ornalasý kezinde jalǵan qujattardy (dıplomdardy) paıdalaný faktileri anyqtalyp, 2 qylmystyq is qozǵaldy», delingen prokýratýranyń aqparatynda.

Bir qyzyǵy, memlekettik ınspektor laýazymyna buryn qylmystyq quqyq buzýshylyq jasaǵandar, onyń ishinde aǵash urlaý faktileri boıynsha isti bolǵan azamattar taǵaıyndalady eken. Mekemeniń kredıtorlar aldyndaǵy bereshegi 42 mln teńge bola tura, jalpy somasy 35,2 mln teńgeniń syıaqylary negizsiz tó­len­gen. Prokýrorlar sondaı-aq rezervat qyzmetkerleri orman jáne órtke qarsy zańnama talaptaryn elemeıtinin, aǵash qaldyqtary órt shyǵý qaýpi bar kezeńde joıylatynyn alǵa tartady. Mundaı áre­ketter saldarynan orman qoryna 30 mln teńgeniń zalaly kelgen.

Tabıǵı baılyq turǵysynan qaraǵan­da jalqaraǵaı ormandarynyń qundylyǵy­na baǵa jetpeıdi. Qylqanjapyraqtylar­dyń 100 gektar aýmaǵy bir táýlik ishinde 8 tonna kómirqyshqyl gazyn ózine sińirip, 12 tonna ottegi bóledi eken. Osynyń ózi «tabıǵı súzginiń» adamzat ómiri úshin asa mańyzdy ekenin ańǵartsa kerek. Jalqaraǵaı ormandaryna memleket tarapynan ózgeshe jaýapkershilik pen qamqorlyq kerek.

Pavlodar oblysy