Ekonomıkany resessııa kútip tur ma?

Dúnıejúzilik bank jahandyq resessııa táýekelimen jalǵasyp jatqan belgisizdikti eskere otyryp, 2023 jyly álemdik IJО́ ósimi 3 paıyzdan pessımıstik 1,7 paıyzǵa deıin tómen­detti. Al Qazaqstandaǵy Ekono­mıkany qoldanbaly zertteýler ortalyǵy (AERC) 2023 jyldy birshama pozıtıvti baǵa­laıdy. Bul rette AERC sarapshylary Qytaıdyń «ashylý» faktoryn jáne Ýkraınadaǵy soǵystyń tezirek aıaqtalý múmkindigin eskeredi.

Biz úshin basty táýekel – ınflıasııa bolyp turǵany jasyryn emes. Ýkraı­nadaǵy soǵys logıstıkalyq tizbekterdi buzdy, sonyń saldarynan Qazaqstandaǵy ınflıasııalyq qysym arta tústi. Byltyr jyl sońynda ınflıasııa 20,3 paıyzǵa jetti. Inflıasııanyń betin qaıtarý úshin Ulttyq bank 2022 jyly bazalyq paıyz­dyq mólsherlemeni 6 ret kóterip, 16,75 paıyzǵa jetkizdi.

Ekinshi táýekel – Qazaqstan munaıdy belsendi eksporttaýshy el retinde bir­shama munaı shogyna ushyrady. Munaı nary­ǵyndaǵy jaǵdaı da qubylmaly. 2023 jyl bastala salysymen «qara altyn» naryǵyndaǵy ahýal ázirge oń bolyp tur. Sarapshylardyń aıtýynsha, Qytaıdyń ashyq ekonomıkalyq saıasat ustanýy naryqqa qolaıly áser etti. Energetıkalyq resýrstar baǵasynyń quby­lýy teńgeniń dollar men eýroǵa qatys­ty aıyrbas kýrsynyń ózgerisine áserin tıgizedi.

Táýekelder qatarynda qaryz daǵ­da­ry­sy da bar. Halyqaralyq valıýta qor­ynyń deregi boıynsha, álemdik elder­diń qaryz deńgeıi 2020 jylmen salystyrǵanda 10 paıyzdyq tarmaqqa tómendegenimen, áli 70 jyldyq maksımýmda qalyp otyr, bul – IJО́-niń 247 paıyzy.

«Elderdiń memlekettik qaryzy 2021 jyldyń qorytyndysy boıynsha jahandyq IJО́-niń 96 paıyzyn qurady. Geosaıası jaǵdaı elderdiń áskerı shyǵyndaryn ulǵaıtyp, soǵan oraı memlekettik qaryz problemasy 2022-2023 jyldardyń qorytyndy­sy boıynsha tipti ýshyǵýy yqtımal. Memlekettik qaryzdyń joǵary deńgeıi ınflıasııamen kúrestegi monetarlyq organdardyń jolyna kedergi bolady. Osy rette Qarjy mınıstrliginiń memlekettik bıýdjet tapshylyǵyn tómendetýdegi sheshimi ózekti bolyp sanalady. 2022 jyly 2021 jylmen salystyrǵanda atalǵan kórsetkish IJО́-niń 3,3 paıyzynan 2,7 paıyzyna deıin tómendedi. Inflıasııamen kúres jáne elderdiń memlekettik shyǵyndy azaıtýǵa degen umtylysy 2023 jyly jahandyq resessııa táýekelin kúsheıte túsedi. Degenmen Qazaqstan úshin halyqaralyq agenttik osy jylǵy ekonomıkalyq ósimge qatysty oń boljam usynyp otyr. Jalpy qabyldanǵan kútýge sáıkes, Qazaq­standaǵy bazalyq mólsherlemeniń kóterilýi iskerlik belsendilik ındeksiniń tómendeýine alyp keledi», deıdi AERC bas dırektory Jánibek Aıǵazın.

Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń baǵalaýy boıynsha, 2022 jyly Qazaqstan IJО́-siniń jyldyq naqty ósimi 3,1 pa­ıyz boldy. О́sim draıveri – orman jáne balyq sharýashylyǵy salasyndaǵy (9,1 paıyz) jáne qurylys sektoryndaǵy (9,4 paıyz) ónim kóleminiń ulǵaıýy. О́ńdeýshi ónerkásip birinshi jarty jyldyqta qarqyndy ósim kórsetkenmen, jyldyń ekinshi jartysynda baıaýlap qalǵan, nátıjesinde búkil jyl boıyna 3,4 paıyzdyq ósim kórsetken. Mundaı turaqsyz dınamıka saýda jáne taý-ken ónerkásibi sektorlaryna da tán.

Sarapshylardyń aıtýynsha, Qazaq­stannyń basty saýda seriktesteri – EýroOdaq, Qytaı jáne Reseı ekono­mıkalarynyń ósim qarqyny tómen bolady dep kútilip otyr. Dúnıejúzilik bank olardyń ekonomıkasy bıyl 0, 4,3 jáne 3,3 paıyzǵa ósedi dese, Halyqaralyq valıýta qory 0,5, 4,4 jáne -2,3 paıyz deńgeıinde boljaıdy. AERC boljaýynsha, bıyl munaı baǵasy barreline 83,1 dollar deńgeıinde qalyptasýy múmkin. Energetıka mınıstri Bolat Aqsholaqovtyń aıtýynsha, bıyl munaı óndirisi 90,5 mln tonnaǵa deıin jet­kizilmek. Osy jyly iri munaı-gaz joba­laryn damytýdyń keshendi jospary ázirlenedi jáne munaı eksportyn ártaraptandyrý boıynsha Jol kartasy júzege asyrylady. Munyń bári otandyq munaı naryǵyna oń áser etýge tıis. Sarapshylar osy jaǵyn eskere otyra eldegi munaı jáne gaz kondensatynyń óndiris kólemi 86 mln tonna (byltyr qazanda 85 mln tonna bolady dep bol­jaǵan) deńgeıinde boljaıdy.

«Ýkraınadaǵy soǵysqa baılanysty byltyr AQSh, Qytaı jáne Eýropada ekonomıkalyq belsendilik tómendep, bul munaı baǵasynyń qubylmaly bolýy­na áser etti. Sońǵy jarty ǵasyrdaǵy asa aýqymdy geosaıası jaǵdaı energııa tasymaldaýdyń logıstıkalyq tizbe­giniń qaıta qurylýyna alyp keldi. Álem­degi iri munaı men gaz jetkizýshi Reseı­ge eko­nomıkalyq sanksııa, embar­go jarııa­landy jáne munaıdy satý baǵa­sy­na shekteý qoıyldy. Nátıjesinde, kóp­tegen eýropalyq memleket Reseı mu­na­ıy­nan bas tartyp, munaı úlken jeńildikpen Azııa naryǵyna jóneltildi. Onyń ústine álemniń ekinshi ekonomıkasy sana­latyn jáne energııa kózderin ımport­taýshy Qytaıdaǵy COVID-19-ǵa degen «nóldik tózimdilik» qatań saıasaty energııa ónimderine degen suranysty tunshyqtyrdy. Saldarynan Brent markaly munaı baǵasynyń jyl basyndaǵy 77 dollardan naýryzda 139 dollarǵa deıin ósip shyǵa kelgenine qaramastan, 2022 jyldyń qorytyndysy boıynsha ósim nebári 10 paıyz boldy, al jyldyq ortasha baǵa barreline 100 dollardan asqan joq», dep jazady AERC.

Bul rette munaı naryǵynyń boljamy tómendegi birneshe suranys pen usynys faktoryna táýeldi bolmaq. Bul: suranys ósimin qamtamasyz ete alatyn Qytaı ekonomıkasynyń «ashylýy»; engizilgen sanksııalarǵa baılanysty Reseıden keletin energııa tasymaldaýshylar jetkiziliminiń qaıta baǵyttalýy nemese qysqarýy; OPEK+ áreketi; álemniń damyǵan ekonomıkalaryndaǵy aqsha-nesıe saıasatynyń ári qaraıǵy vektory.

2023 jyly qańtarda shyqqan HEA baıandamasy boıynsha, Brent markasy­nyń shıki munaıyna baǵa barreline 83 dollardan keledi, 2024 jyly 78 dollar bolady. Agenttik bıyl munaı jáne basqa da suıyq otyn óndirisiniń ósimi táýligine 1,1 mln, 2024 jyly 1,7 mln barrelge deıin, sáıkesinshe 101,1 mln jáne 102,8 mln barrelge deıin jetýi múmkin dep kútedi. HEA dereginshe, boljamdy kezeńdegi reseılik óndiristiń táýligine 1,5 mln barrelge tómendeýi OPEK-ke kirmeıtin birneshe eldegi óndiristiń jáne OPEK eksportynyń aıtarlyqtaı ósýimen óteledi. Eger bıyl munaıǵa suranys táýligine 1,9 mln barrelge artyp, 101,7 mln barrelge jetse, bul rekordtyq eń joǵary kórsetkish bolmaq.

Ekonomıkalyq saıasatynyń áli de túsiniksizdigine qaramastan álemdik suranys ósiminiń teń jartysyn Qytaı yntalandyrmaq.

«Ekinshi jaǵynan, jaqsartylǵan energııa tıimdiligi men elektr kólikteriniń jyldam ósip kele jatqan satylymy 2023 jyly jahandyq suranystyń ósýin kúnine shamamen 900 myń barrelge tejeıdi. Álemdik munaı naryǵyndaǵy suranys pen usynys teńgeriminiń taǵy bir mańyzdy táýekel faktory – 2023 jyldyń 5 aqpanynan bastap reseılik munaı ónimderin teńiz arqyly ımporttaýdy shekteıtin Eýropalyq odaqtyń tyıymy bolýy múmkin. Mundaı tyıym qazirdiń ózinde Ulybrıtanııa men AQSh-ta kúshine enip tur. Bloomberg pikirinshe, EO tarapynan jarııalanǵan jańa ty­ıym negizgi ótkizý naryǵyn joǵaltqan reseılik munaı ónimderiniń eksporty úshin joıqyn soqqy bolmaq. Qytaı men Úndistan sııaqty iri azııalyq naryqtar ózderiniń munaı óńdeý zaýyttary úshin shıki munaıdy ımporttaýǵa kóbirek múddeli, al daıyn ónim ımportynyń úlesi tómen», deıdi sarapshylar.

О́tken jyl Qazaqstannyń munaı naryǵy úshin de táýekelge toly bolǵa­nyn bilemiz. Bul birinshi kezekte Qazaq­stan munaıyn eksportqa shyǵaratyn Kaspıı qubyr konsorsıýmyna (KTK) baılanysty. KTK arqyly bizdiń shıki munaıdyń 80 paıyzy syrtqa tasymaldanady. Biraq AERC sarapshylarynyń aıtýynsha, táýekelge toly bolǵanyna qaramastan Qazaqstan óz oıyndaǵydaı tasymal jasaı aldy. Byltyr KTK arqyly jasalǵan tasymal kólemi 2021 jylǵy kórsetkishten nebári 1,7 paıyzǵa ǵana tómen bolǵan. Naqty sanmen aıtqanda, 2022 jyly Qazaqstan jalpy 64,8 mln tonna munaı eksporttady. Sonyń 81,2 paıyzy KTK-ǵa tıesili.

Sarapshylardyń aıtýynsha, bazalyq ssenarıı jaǵdaıynda bıyl negizgi kapıtalǵa salynatyn ınvestısııa ósimi – 4 paıyz, ortasha aılyq jalaqy ósimi – 18 paıyz, teńge men dollardyń ózara aıyrbas kýrsy 474,03 teńge deńgeıinde kútiledi.

«2023 jyly ortasha jyldyq tutyný­shylyq ınflıasııa, bazalyq boljamǵa sáıkes, 9,8 paıyz deńgeıinde bolady. Bıyl jalaqy tóleminiń joǵary qarqyn­dy ósimi halyqtyń tutynýshylyq surany­synyń ósimine qoldaý kórsetedi. Alaıda 2022 jylmen salystyrǵanda 2023 jyly ınflıasııa áldeqaıda baıaýlaı­dy. Birinshiden, byltyrǵy joǵary ba­zanyń aıasynda ınflıasııanyń báseńdeýi kútilýde. Ekinshiden, álemdik azyq-túlik ınflıasııasy aılyq mánde tómendeıdi, EO men Reseıde ınflıasııa baıaýlaıdy. Al ónerkásiptik ınflıasııa 2 paıyzǵa teń bolmaq. Buǵan Brent markaly munaı baǵasynyń tómendeýi áser etedi», dep jazady AERC sarapshylary.

Bazalyq ssenarıı boıynsha, 2023 jyly naqty eksporttyń jyldyq ósimi – 0,9 paıyz, naqty ımport ósimi 4 paıyz bolmaq. Sondaı-aq 2022 jylmen salystyrǵanda aýyl, orman jáne balyq sharýashylyǵy sektory – 4,3 paıyzǵa, taý-ken ónerkásibiniń ónimderi – 2,5 paıyzǵa, óńdeýshi ónerkásip – 3,9 paıyzǵa, qurylys sektory – 7,8 paıyzǵa, kóterme jáne bólshek saýda sektory – 4 paıyzǵa, transport jáne saqtaý sektory 5,7 paıyzǵa ósim kórsetpek.

Bul rette sarapshylar bıyl joǵaryda atalǵan ekonomıka sektorlaryndaǵy ónimderdiń ósýine baılanysty Qazaqstan­nyń ishki jalpy ónimi (IJО́) 4,2 paıyzdy quraıdy, sonymen birge suranys pen usynys úlgileri boıynsha bazalyq ssenarııde 2023 jyly Qazaqstan ekono­mıka­synyń ósýiniń konsensýs bol­jamy 4,2 paıyzdy quraıdy dep boljam jasaıdy. Osylaısha, IJО́ ósimi men ekonomıkalyq ósim bıyl teńesip te qalýy múmkin.

AERC boljamy boıynsha, bıyl memlekettik bıýdjetke keletin salyq túsimi 13,8 trln teńgeni quraıdy. Sonyń ishinde korporatıvti tabys salyǵy – 3,6 trln teńge, jeke tabys salyǵy – 1,5 trln teńge, qosylǵan qun salyǵy – 3,7 trln teńge. Al memlekettik bıýdjet shyǵyny 20,1 trln teńgege jetýi yqtımal. Ulttyq qordan transfert jasalatyn 2,2 trln teńgeni eskere otyryp, AERC bıylǵy memlekettik bıýdjet tapshylyǵy 4,1 trln teńge mólsherinde qalyptasady degen pikirin aıtady.