Daǵdarys taǵy da qaıtalana ma?

Sarapshylardyń basym kópshiligi AQSh-tyń qarjy júıesindegi qazirgi jaǵ­daı AQSh-tyń tek ishki máselesi ekenine senim­di. 2008 jylǵy qarjylyq daǵdarys AQSh-tyń qarjy sektoryna tótenshe jaǵdaılarda qandaı sheshim múmkindigin ártaraptandyrdy. Osyǵan baılanysty jaǵdaıdyń basqa elderge taralýyna AQSh-tyń ózi múddeli emes.

The Wall Street Journal basylymynyń jazýynsha, JPMorgan jáne sondaǵy birneshe iri bankter Birinshi Respýblıka Bankin (First Republic Bank) qutqarý amaldaryn talqylaýdy bastady. The Wall Street Journal-ǵa silteme jasaǵan InterFaks-tyń: «AQSh-tyń iri bankteri Silicon Valley Bank-tiń jaǵdaıyna baılanysty klıentter qarajatynyń kúrt ketýine tap bolǵan qar­jy ınstıtýtyn qoldaý úshin Birinshi Res­pýblıka Bankine kapıtaldy birlesip quıý múmkindikterin qarastyryp jatyr» dep ha­bar­lady.

Atalǵan gazet derekkózderi boıynsha, birneshe qarjy ınstıtýttary Birinshi Res­pýblıka Bankin qutqarý nusqalaryn qaras­ty­r­yp jatyr. Bankti daǵdarystan qutqarý jaıly birlesken is-qımyl jospary aldaǵy beısenbi kúni jarııalanýy múmkin.

Bul AQSh-taǵy 2008 jylǵy qarjylyq daǵdarystan keıingi eń iri bank sátsizdigi boldy. Barlyq saqtandyrylǵan depozıt SVB-den jeke qurylymǵa Deposit Insurance National Bank of Santa Clara bankke aýystyryldy.

So­nymen qatar Signature Bank, Silvergate bank­teri de jabylatyny aıtylyp jatyr.

AQSh-taǵy jergilikti daǵdarystyń Eýro­­aı­maqtaǵy bankterge áser etý táýe­kel­deri Shveısarııanyń Credit Suisse banktiń aksııa qunyn tómendetti. Shveısarııanyń ortalyq banki naryqtaǵy senimdi qalpyna keltirý úshin bankke shuǵyl ótimdilik berý týraly sheshim qabyldady.

Saýyqtyrýǵa 2 trıllıon dollar qajet

Keıbir sarapshylardyń sózine den qoısaq, qurylymdyq máseleni sheshkenshe taǵy 50 bank bankrotqa ushyraýy múmkin.

Endi qarjy sarapshylary AQSh-tyń Federaldy rezerv júıesine qarap alańdap otyr. «FRJ bazalyq mólsherlemeni birden kóterip jiberse, bul AQSh dollaryna táýeldi elderdegi daǵdarysty jedeldetedi. Al ol qalypty jaǵdaıda ótse, naryq oǵan daıyndalýǵa múmkindik alady» degen boljam bar. Sebebi FRJ-niń bank sektoryna degen qysymy aldaǵy onjyldyqtarda álsireı qoımaıdy.

Naýryzdaǵy otyrystyń qorytyndysy boıynsha AQSh-tyń Federaldyq rezervtik júıesi (FRJ) bazalyq paıyzdyq mól­sher­le­meni 25 bazıstik tarmaqqa – jyldyq 4,75-5% deńgeıine deıin kóterdi. Bul týraly FRJ-niń baspasóz qyzmeti habarlady. Sarapshylardyń sózine sensek, bul – aldyn ala boljanǵan jaǵdaı. Sonymen qatar FRJ 2022 jyldyń mamyrynda jarııalanǵan josparǵa sáıkes balansyndaǵy aktıvterdi qysqartýdy jalǵastyratynyn rastady. Josparǵa sáıkes, qysqartý 1 maýsymda bastaldy, alǵashqy úsh aıda aktıvterdi 47,5 mıllıard dollarǵa qysqartý josparlanǵan bolatyn, onyń 30 mıllıardy – qazynashylyq baǵaly qaǵazdar, 17,5 mıllıardy – ıpotekalyq baǵaly qaǵazdar. Sodan keıin qysqartý qarqyny eki esege, aıyna 95 mıllıard dollarǵa deıin ósedi degen boljam bar.

SVB, Signature Bank-tiń kúıreýi jáne AQSh bank naryǵyndaǵy jalpy daǵdarys aldaǵy birer aıda sheteldik baspasózdiń basty taqyryptarynyń biri bolyp qala beretinine kúmán joq. Biraq 2008 jylǵy qarjylyq daǵdarys qaıtalanady degen pikirge den qoıyp jatqandar az. At­lan­tı­kalyq keńestiń geoekonomıka orta­lyǵynyń aǵa dırektory jáne Halyq­aralyq valıýta qorynyń burynǵy keńesshisi Djosh Lıpskıı 2008 jyldar men qazirgi jaǵdaıdy salys­tyrý qate dep sanaıdy. Osydan 15 jylǵy jaǵdaıda qaıtarylmaǵan ıpoteka nesıesi men AQSh qazynashylyq oblıgasııalarynyń kiristiliginiń tómendegi sebep bolsa, qazir ıpo­teka naryǵy baqy­laý­da, al oblıga­sııa­lar­dyń kiristiligi qalypty deń­geıde.

Sarapshylardyń sózine sensek, álemdik daǵdarys tónip qaldy dep alańdaýǵa sebep joq. Jusan Invest sarapshylary álem 2008-2018 jyldardaǵy daǵdarystan sabaq alǵanyn, es jıǵanyn jazyp jatyr. Sol kezdegi daǵdarystan keıin engizilgen erejeler men talaptardyń nátıjesinde, kapıtaldyń jetkiliktiligine degen talap ta býynyn bekitip aldy. Odan bólek sarapshylar tómendegi faktorǵa nazar aýdarýymyz qajet ekenin aıtady. Silicon Valley Bank-tiń bankrot dep jarııalaǵanǵa deıingi qarjylyq kapıtaly 16 mlrd dollarmen túıindelip turdy.

Demek aımaqtyq deńgeıdegi iri oıynshy bolǵanmen, Bank of America, JP Morgan Chase tárizdi qarjy ınstıtýttarymen básekege túse almaıtyny jyl basynda belgili bolyp qalǵan edi. «AQSh-tyń ortalyq bankterinde tótenshe jaǵdaılardyń yqpalyna áser etetin tetikterdiń barlyǵyna úmittenemiz», dep otyr Jusan Invest.

Finam ınvestısııalyq kompanııasynyń sarapshysy Igor Dodonov ta AQSh bıliginiń qarjy sektoryndaǵy máselelerdi sheshýdegi «baı tájirıbesine» senimdi. Basqa sarapshylar sııaqty ol 2008 jylmen salystyrýǵa bolatyn saldardy kútpeıdi.

Sarapshy aıtyp ótkendeı, eki banktiń salymshylary 20 naýryzdan bastap óz depozıtterin keri qaıtaryp aldy. FRJ nesıelik mekemelerdi ýaqytsha qar­jy­lan­dy­rýdyń jańa baǵdarlamasyn iske qosty. Ortalyq bankter 25 mıl­lıard dollardy quraıtyn jańa baǵdarlama boıynsha Qarjy mınıstrliginen qar­jy­lyq kepildikter aldy. Munyń bári qarjy daǵdarysyna qatysty alyp-qash­pa áreketterdiń aldyn alyp, eki bank­tiń boıynan tabylǵan «daǵdarys vırýsynyń» ózge bankterdiń aǵzasyna taralyp ketýine múmkindik bermeıdi. AQSh qarjy mınıstrligi VB bankrotqa ushyraǵanyna qaramastan eldiń qarjy júıesiniń turaqtylyǵyn málimdese, mınıstr Djanet Iellen retteýshilerdiń jaǵdaımen kúresý úshin tıimdi quraldary bar ekenin aıtty. AQSh-tyń qarjy júıesi 2008 jylǵy daǵdarystan keıin ózgergeni de aıtylyp jatyr. Aq úıdiń málimdemesi de osy baǵytta aıtyldy.

AQSh-taǵy retteýshiler men saıasat­ker­lerdiń alańdaýǵa esh sebep joq ekenin málimdegenine qaramastan, bul jaǵdaı álemdik ekonomıkanyń qarjy segmentin «tolqytyp jiberdi».

Toqsan túrli pikir

Bizdiń Ulttyq bank álemniń qarjy naryǵynda qubylmalylyq órship, AQSh pen Eýroaımaqtaǵy bank sektoryna qatysty ınvestorlardyń alańdaýshylyqtan týyn­da­ǵan táýekelge qyzyǵýshylyǵynyń tó­men­degeni baıqalyp otyrǵanyn habarlady. «AQSh-taǵy jergilikti daǵdarystyń Eýroaımaqtaǵy bankterge áser etý táýe­kel­de­ri Credit Suisse atty Shveısarııa bankiniń aksııa qunyn tómendetti. Shveısarııanyń ortalyq banki naryqtaǵy senimdi qalpyna keltirý úshin bankke shuǵyl ótimdilik berý týraly sheshim qabyldady», dedi Ulttyq bank ókilderi.

Ulttyq bank sońǵy kúnderi álemde bolyp jatqan osy tektes oqıǵalar ishki valıýta naryǵyna da áser etip otyrǵanyn da jasyrmady. «AQSh dollary aıtarlyqtaı qubylyp, ulttyq valıýtanyń álsireı bastaǵany sezildi. Bul munaı baǵasynyń barreline 73-74 dollar deńgeıine deıin tómendeýimen qıyndaı tústi. Áıtse de AQSh pen Eýroaımaq bankterindegi jergilikti daǵdarystardyń Qazaqstannyń qarjy naryǵyna yqpaly shekteýli. Saqtalǵan profısıtti eskergende, bank júıesindegi ótimdilik jetkilikti», dedi bank ókilderi.

Sondaı-aq Ulttyq bank «valıýta nary­ǵyn­daǵy ótimdilikti saqtaý jáne aıyr­bastaý baǵamynyń kúrt aýytqýyn retteý úshin valıýtalyq ıntervensııalar júrgizý quqyǵyn saqtaıtynyn» málimdedi. «Bul teńgeniń aqylǵa qonymdy qubylmalylyǵyn shek­temeı, baǵam belgileýdegi naryq tetik­te­rin qoldaıdy degendi bildiredi. Qajet bolǵan jaǵdaıda ıntervensııalar júr­giziledi jáne tıisti aqparat buqaralyq aq­parat quraldary arqyly jarııalanady», delingen Ulttyq bank taratqan habarlamada.

Sarapshylardyń basym kópshiligi AQSh-tyń qarjy júıesindegi qazirgi jaǵ­daı AQSh-tyń tek ishki máselesi ekenine senim­di. 2008 jylǵy qarjylyq daǵdarys AQSh-tyń qarjy sektoryna tótenshe jaǵdaılarda qandaı sheshim múmkindigin ártaraptandyrdy. Osyǵan baılanysty jaǵdaıdyń basqa elderge taralýyna AQSh-tyń ózi múddeli emes.

 Qarjy sarapshysy Ǵalym Husaıynov SVB jáne basqa da bankterdiń bankrotqa ushyraýy 2008 jylǵy jaǵdaıdan ózgeshe ekenin atap ótti. «Eger 2008 jyly negizgi sebep nesıelik táýekel bolsa, bıylǵy jyly paıyzdyq táýekel FRJ-nyń paıyzdyq mólsherlemelerdi kúrt kóterýine baılanys­ty jumys istedi. Bankrottyqqa banktiń baǵaly qaǵazdardaǵy aktıvterdiń úlken kólemin ustaýy, keıinnen qunsyzdanǵany sebep bolyp otyr», dep jazdy qarjyger óziniń Telegram-arnasynda.

Qarjyger aıtyp ótkendeı, AQSh-ta bankrottyq pen retteýshi áreketter birneshe kún ishinde aıaqtalady. Bul salymshylarǵa barlyq jınaǵyn joǵaltpaýǵa múmkindik beredi.

Bizdiń qarjy segmenti ishten de, syrttan da tónip turǵan qaýiptiń qursaýynda ekenin sarapshylar osyǵan deıin talaı ret aıtqan. Eń basty qaýip álemdik taýar naryqtaryna jáne olardyń jaǵdaıyna táýeldiligimiz osyǵan deıin talaı ret aıtylǵan. Teńge baǵamy, ınflıasııa qarqyny, tólem balan­sy­nyń jaǵdaıy jáne respýblıkalyq bıýdjet, eń aldymen osy faktorlarǵa tá­ýel­di. Makroekonomıkalyq kórset­kish­ter­­diń munaı baǵasyna táýel­diligin azaıtýdy Úkimettiń basty mindetine aınalýǵa tıis. Eksporttyq ónim assortımentin ártaraptandyrýdy jedeldetý de mańyzdy ról atqarady.

Álem qubylmalylyqty bastan keship jatqanyn, onyń jalǵasa berýi zańdylyq ekenin sarapshylar ashyq aıtyp otyr. 1998, 2008, 2018 jyldardaǵy daǵdarys Ortalyq Azııa elderiniń arqasyna qatty batqanyn áli eshkim umytqan joq. Sarapshylar 2008 jylǵy daǵdarysqa bankterde qundy qaǵazdardyń jınaqtalyp qalǵany sebep bolǵanyn, onyń qunyn anyqtaý múmkin bolmaǵanyn aıtady.

Otandyq sarapshy Maǵbat Spanov endigi jaǵdaıdyń núktesi álemdegi ózgeris­ter­diń nátıjesine baılanysty qoıylady degen pikirde.

Qosarlanǵan qysym qushaǵynda

2000 jyldary munaıdan túsken tabys negizgi kapıtaldy ınvestısııalaýǵa emes, tutyný naryǵyna jumsalǵany bizdiń ekonomıkamyzdyń qateligi boldy.

Bizdiń taýarlarymyz EAEO, Dúnıe­jú­zilik saýda uıymy alańynda básekege qabiletti bolmaı shyqty. Bul – alǵashqy qateligimizdiń kóleńkesi. Sebebi ekonomıkany ártaraptandyrýdy tym kesh qolǵa aldyq. Baǵdarlamaǵa bólingen qarjydan úles alyp qalǵysy keletin adamdardyń tábetin tııa almaǵanymyzdan 2008-2018 jyldardaǵy daǵdarystardan tolyqqandy aıyǵyp shyǵa almadyq. 2005 jyldan bas­tap memlekettiń bıznestegi úlesiniń ósip ketýi ulttyq qaýipsizdikti qamtamasyz ete­miz degen ustanymmen túsindirildi. Munyń óte qaýipti áreket ekenin baǵa saıasatyna yq­pal etip otyrǵan birneshe monopolıst kompanııa­lar paıda bolǵanda bir-aq bildik.

M.Spanovtyń aıtýynsha, dál qazir AQSh-tyń jekelegen bankteriniń problemalary Qazaqstan ekonomıkasy men teńgege áser etpeıdi. Sebebi bul joly daǵdarystyń búkil bank júıesine taralyp ketpeýine tek AQSh emes, álem halqy múddeli bolyp otyr. «Shıkizat (munaı, ýran, metaldar) eksporty boıynsha baǵanyń tómendeýi teńgeniń tómendeýine ákeledi. Ázirge eń jaǵymsyz ssenarıı osy. Memleketter ımportty almas­tyrý, balama ekonomıkalyq odaqtar qurýǵa basymdyq berýi kerek», dedi M.Spanov.

ALMATY