Benzın baǵasy EAEO naryǵyndaǵy baǵamen teńesse...

Kollajdy jasaǵan Záýresh SMAǴUL, «EQ»

«Úkimettiń ustanymyn naryq zańyna beıim­deıtin kez keldi. Qajettilik pen múm­­kindikterimiz qatar saralanýy kerek. Shek­ti baǵa máseleni sheshpeıdi. Baǵanyń ósýi aksızderdiń ósýimen qatar júrýi múmkin. Bizge baǵany kórshi elderdiń baǵasymen teńestirýden ózge jol joq. Sebebi tyıym salynǵanyna qaramastan, benzın men dızel otyny basqa taýarlar retinde syrtqa shyǵarylyp otyrǵan. Mysaly, peshke arnalǵan otyn eksporty 11 ese ósken. Demek Ener­getıka mınıstrligi buǵan tıisinshe baqy­laý júrgizbegen.

Buıryq jobasy «Ashyq NQA» saı­tynda paıda boldy. Energetıka mı­nıstr­liginiń jobasynda bylaı delin­gen: Baǵalardy memlekettik retteý bel­gi­lengen stasıonarlyq janarmaı quıý stansalaryna munaı ónimderin kóter­me saýdada ótkizýdiń shekti baǵalary qo­syl­ǵan qun salyǵyn eskere otyryp, my­nadaı mól­sherde belgilensin: AI-80 ben­zıni – tonnasyna 93 161 teńge; AI-92 jáne AI-93 benzıni – tonnasyna 193 649 teńge; dızel otyny (jazǵy, maýsymaralyq) – tonnasyna 236 156 teńge. Joba 24 naý­ryzda jarııalanyp, 30 naýryzǵa deıin qoǵamdyq talqylaýda bolady.

Qazaqstanda AI-80/92 markaly benzın men dızel otynynyń shekti bólshek saýda baǵasyn bekitý týraly Energetıka mı­nıstrliginiń buıryǵy bar. Bul buıryq otan­dyq tutynýshylar úshin janar-ja­ǵar­maı baǵasynyń ósýin tejeýdi qam­tamasyz etip keldi. Al sarapshylar bol­sa bul buıryqtyń naryqtyq emes, áleý­­met­tik sıpatyna kóbirek nazar aýdaryp júr.

Úkimettiń janar-jaǵarmaı segmentine qatysty ustanymynyń nátıjesi «Olaı tartsań ógiz óledi, bulaı tartsań arba sy­nady» degenge kóbirek uqsaıdy. Biz­diń elde bir tonna munaıdan 300-350 lıtr ǵana benzın nemese dızel otynyn ala alamyz. Sebebi bizdiń munaıdan ónim alý tehnologııalyq áleýetimiz tómen. Tehnologııa tozǵan. AQSh-ta bul kór­set­kish 800 lıtrden aınalsa, Reseıde 600 lıtr.

Energetıka salasy boıynsha sarapshy Áset Naýryzbaev munaı ónimderi eksportyn shekteý nemese shekti baǵa belgileý máse­leni tek birjaqty ǵana sheshetinin aıtady. Qazirgi jaǵdaı fermerlerge jaǵdaı jasap otyrmyz dep esep berý úshin ǵana jaqsy. Kúnine qansha tonna dızeldi otynnyń alys-jaqyn shetelge kóleńkeli jolmen qyr asyp ketip jatqanyn esepke alyp jatqan eshkim joq. Naryqtyń osy segmenti keıbireýler úshin kóleńkeli, tipti jartylaı zańdastyrylǵan tabys kózi retinde qalyptasyp qaldy. Munaı óńdeýshi zaýyttardyń múmkindigi 17,4 mln tonna qara altyndy óńdeýge jetetinin sarapshylardyń bári aıtady. 2022 jyly elimizde 8 mln 150 myń avtokólik tirkelipti. 2015 jyldan beri qaraı shyq­qan­daryna Eýro-4 standartyna saı ja­nar-jaǵarmaı qajet ekeni belgili. Al biz­degi zaýyttar Eýro-2 sanatyna jatatyn ónim óndiretinin sarapshylardyń bári aıtady. Reseıdegi munaı óńdeý zaýyttary 2015 jyldan bastap Eýro-4 standartyna ónim óndire bastady. Bizge de zaýyttarymyzdy Eýro-4 standartyna beıimdeıtin kez keldi. Sarapshy aıtyp ótkendeı, bul – halyqaralyq talap. Bir tonna munaıdyń 16 paıyzy Eýro-2 standartyna saı benzınge aınalady. Eýro-4 nemese Eýro-5 standartyna kóshsek, bul kórsetkish 9-11 paıyz deńgeıine túsip qalýy múmkin. Munaı-ken oryndarynda basym úlesti alyp otyrǵan jergilikti munaı óńdeý zaýyttaryna munaı jetkizý týraly mindetteme alǵan-almaǵanyn bil­meımiz. Syrtqy naryqta janarmaı baǵasy qazir óte tartymdy, munaı ınves­tor­lary óndirilgen munaıdy eksportqa jet­kizýge múddeli.

Sarapshy osy rette dızeldi otyn segmen­tindegi tapshylyq munaı-gaz sekto­ryndaǵy qazaqstandyq úlestiń azdy­ǵy­men baılanysty ekenin qaperge salyp ótti. Qajet kezde zaýyttarymyzdyń shıki­zatsyz qańtarylyp bos turýynyń bas­ty sebebi de sol. Syrtqa eksporttalyp jatqan munaı kólemi týraly Úkimet usyn­ǵan statıstıkamen naqty kórsetkish ara­syndaǵy alshaqtyqqa skrınıng jasaıtyn kez keldi. Tek sheteldik emes, ult­tyq kapıtal úshin de barynsha jaıly ınvestısııalyq klımat qalyptastyrýdy talap etetin kez keldi. Benzın baǵasynyń kóterilýi – biz eshteńe isteı almaıtyn álemdik úrdister. Munaı ónimderin naryq baǵasymen satyp alamyz. Biz óndiretin munaıdyń basym bóligi halyqaralyq kelisimsharttar boıynsha shetelge ketedi, al az ǵana bóligi ishki naryqqa shyǵady.

«Úkimettiń ustanymyn naryq zańyna beıim­deıtin kez keldi. Qajettilik pen múm­­kindikterimiz qatar saralanýy kerek. Shek­ti baǵa máseleni sheshpeıdi. Baǵanyń ósýi aksızderdiń ósýimen qatar júrýi múmkin. Bizge baǵany kórshi elderdiń baǵasymen teńestirýden ózge jol joq. Sebebi tyıym salynǵanyna qaramastan, benzın men dızel otyny basqa taýarlar retinde syrtqa shyǵarylyp otyrǵan. Mysaly, peshke arnalǵan otyn eksporty 11 ese ósken. Demek Ener­getıka mınıstrligi buǵan tıisinshe baqy­laý júrgizbegen. Bul rette aksızdiń kóterme qunynan túsken tabyspen fer­merlerge ótemaqy tóleýge bolady. О́ki­nishke qaraı, aımaqtarda «janar-jaǵar­maıdyń strategııalyq qory» degen túsinik joq. Úkimet te bul máselege mán bermeıdi. Zaýytta óńdelgen munaı ónimderi birden tıelip, syrtqa satylyp ketedi. Benzın profısıti men baǵasyn teńestirip turatyn faktor – baǵany Reseı, О́zbekstandaǵy baǵamen teńestirý arqyly ǵana ishki tapshylyqty joıa alamyz», deıdi Áset Naýryzbaev.

Úkimettiń benzın men dızeldiń kóterme saýdasyna shekti baǵa belgileý týraly sheshimi – soǵan daıyndyqtyń basy. Bizde munaı óńdeý zaýyttary shıkizatty treıderden alyp, óńdegennen keıin treıderge qaıta satady. Benzın tutynýshyǵa jetkenshe 10-ǵa jýyq deldaldyń qoly­nan ótedi. Benzın nemese dızeldi otyn baǵasyna áser etetin faktorlar, tipti sol ónim­derdiń baǵasyn jeńildetip otyr­ǵan memlekettiń demeý qarjysynyń úlesi jaıly tolyqqandy málimet joq. Mysa­ly, AI-80 markaly benzıniń tonnasyn 93 161 teńgemen shekteýge qandaı faktorlar sebep bolǵanyn biz bilmeımiz. «Ishki naryqtaǵy baǵaǵa ımport jáne eksport baǵasynyń sáıkestigi ǵana emes, kórshi elderdiń osy segmentindegi baǵa da máseleni sheshedi», deıdi Á. Naýryzbaev.

Sarapshynyń aıtýynsha, Qyrǵyz­stan­da benzın baǵasy bizdegiden tómen bolsa, qazaqtyń janar-jaǵarmaıy sol elge qaraı aǵyp ketedi deý qısynsyz. Sebe­bi qyrǵyzǵa biz usynǵan baǵany Re­seı de usyna alady. Ol elde benzın baǵasy bizdiń elden joǵary bolsa da Úki­met qolyndaǵy eksporttyq salyq arqyly baǵany teńestirip otyrýǵa múmkindik bar. «Eksporttyq salyqty ishki naryq­taǵy qajettilikti jáne baǵany ustap tu­rý­ǵa múmkindik beretin deńgeıde saq­tap qalýdan ózge jol joq», deıdi Á.Naýryzbaev.

Sarapshylar munaı ónimder naryǵyn­daǵy baǵa aksızdik sındromǵa táýeldi eke­nin kópten aıtyp júr. EAEO elde­rin­de jıyn-terim naýqany bastalar kezde janar-jaǵarmaı baǵasynda da ósim baıqalady. Fermerler janar-jaǵarmaıdyń artyq qoryn baǵa arzan kezde alyp qoıýǵa tyrysady eken. «Premer-mınıstr Álıhan Smaıylov janar-ja­ǵar­maı quıý stansalaryn sıfrlyq júıemen tolyq qamtýdy uıymdastyrýdy tapsyrdy. Baǵanyń ósimine sebep bolatyn fak­torlardyń bári retteýge kónetin álsiz faktor ekenin kórip otyrmyz. Bizdi Re­seı, Qyrǵyzstanmen EAEO sharttary birik­tiredi. Baǵany bir-birimen úılestirip otyr­ǵandar utylmaıdy. Odan ózge jol joq», deıdi Á.Naýryzbaev.

Munaı-gaz sarapshysy Sergeı Smır­nov­tyń aıtýynsha, ishki naryqtaǵy benzın baǵasyn qalyptastyrýǵa, eldi arzan otynmen qamtamasyz etýge ózi­miz­diń de shamamyz jetedi. Munaı baǵa­synyń tómendeýi nemese joǵary­laýy, soǵan sáıkes benzın nemese dızeldi otyn baǵasynyń qubylyp turýyn naryq zańy qup kóredi. Biraq qymbat munaı da munaı ónimderi segmentindegi baǵaǵa az áser ete­tinin, baǵanyń Úkimettiń aralasýymen baryp aýyzdyqtalatyny osyǵan deıin talaı ret baıqalǵan. Bul joly da Úkimet dem salǵan soń ǵana baǵa qoǵamnyń qaltasyna qaraı yńǵaılandy. Qazaqstannyń salystyrmaly túrde shaǵyn jáne ashyq ekonomıkasy bar. Sondyqtan qoldan arzandatylǵan taýarlarymyz shetel asyp, el ishinde tapshylyq týdyrady. She­karany senimdi túrde jaýyp, baǵany, mysaly, aýyl sharýashylyǵynda jasandy túrde tómendetetin bolsa, onda biz dıqandardyń ósirgen ónimi kóleńkeli jolmen qyr asyp ketedi nemese olar basqa salaǵa bet burady.

2025 jylǵa qaraı EAEO elderi birtutas energetıkalyq naryqqa kóshedi. Bıylǵy jylǵa qaraı qatysýshy elderdiń baǵasy ortaq dálizben teńesedi. Sarapshy aıtyp ótkendeı, benzın men dızel otyny baǵasyn qoldan tejeý janarmaı eksportyn ulǵaıtýǵa da múmkindik berdi. 2025 jyldan keıin Úkimettiń baǵany qoldan tejeý múmkindigi shektelip, baǵanyń tynysy ashylady. «Munaı óńdeý zaýyttary joǵary baǵamen ǵana modernızasııa shyǵyndaryn jaýyp, otandyq munaı eksportyn ártaraptandyrýǵa múmkindik alady. Úkimetke baǵanyń qulaǵyn kúzetý emes, ashyq naryqta saýdalaý tıimdi. Sol kezde MО́Z jumysshylaryn joǵary jaǵdaımen qamtamasyz etedi.

Úkimettiń málimetinshe, Qazaqstanda dızel otynynyń ortasha baǵasy lıtrine 235-250 teńge bolsa, Reseıde lıtri 370-380 teńge, Qyrǵyzstanda 400-410 teńge. Sarapshynyń aıtýynsha, salany qolǵa alatyn kez keldi. Jasandy shek­teýlerdi alyp tastap, baǵanyń eko­no­mıkalyq turǵydan birkelki jáne bir­tindep ósý qajetin túsindirip, osy ba­ǵyt­ty júıelendirý kerek. Qazaqstanda sýbsıdııalardyń shyǵyn-paıdasyna taldaý jasalmaǵan. Álemdik tájirıbe kórsetkendeı, kóp jaǵdaıda mundaı salyqtyq jeńildikter men sýbsıdııa bıznestiń básekege qabilettiliginiń ósýine áser etpeıdi jáne iri bıznes ıeleri budan tikeleı paıda alady. Sarapshy aıtyp ótkendeı, baǵany jasandy túrde tejeı berýdiń keri áseri de bizde memlekettik deńgeıde talqylanbaǵan taqyryp. Av­to­kólikterge arnalǵan suıytylǵan gaz baǵasy uzaq ýaqyt boıy qolmen shek­tel­geni, bastapqy kezde 50, 80 teńge bolyp, keıin 120 teńgege kóterilgende, halyq narazylyq tanyta bastady. Biraq baǵanyń uzaq ýaqyt naryq baǵasynan tómen ustalǵany, bıýdjetke qanshalyqty salmaq salǵany eshkimniń esinde joq.

Qazir Úkimet bıznesti memlekettik qoldaýdyń tıimsiz ekenin jáne básekege qabilettilikti arttyrýǵa ákelmeıtinin moıyndasa da odan bas tartýǵa daıyn emes. Sarapshynyń aıtýynsha, benzın, dızeldi otyn naryǵyndaǵy baǵa ekonomıkanyń barlyq segmentine áser etedi. Memleket naryqqa qatysýshy retinde emes, ekonomıkanyń osy sala­laryndaǵy naryqtyq mehanızmderdiń katalızatory retinde áreket etýi kerek. «Qazaqstannyń baǵany kóterýine eki jyl ýaqyt qaldy. Munaı óńdeý zaýyttary qaıta jańǵyrtylǵannan keıin ǵana ishki naryqtyń suranysy toly­ǵy­men qanaǵattandyrylatyn deńgeıge ja­qyndap qaldy. Qazir zaýyttar na­ryq qajettiliginen asatyn benzın nemese dızeldi otyn shyǵara bastady. Qajet­ti­li­gimizden artylǵan ónimdi EAEO na­ry­ǵyndaǵy baǵamen teńestirýge da­ıyn­dyqty bastaý kerek», dep túsindirdi S.Smırnov.

Almaty