Alaqandaı aýyldaǵy alapat daý

О́mirden ótken elge be­del­di adamdardy «sóıletip», keıbir úlken kisilerge «Syrǵa týraly shejire» aıtqyzdy. Býynsyz jerge pyshaq urǵan bul bastamaǵa aýyl turǵyndary, ásirese «aýyldy ózimiz kórkeıtemiz» degen jalyndy jas­tar tabandap qarsy turdy – oblys ákimine beıneúndeý jarııalady. Aýyldaǵy toı-sadaqalarda eresek adamdar birin-biri keketse, mektep oqýshylary ózara jaǵa jyrtysyp tóbelesip alady. Tutas aýyl men tatý kórshilerdiń arasyna syna qaǵylǵany bylaı tursyn, bir otbasynda anasy bir tarap, bala-kelini, qyzdary bir tarap bolyp, týystar ózara jaq-jaq bolyp birin-biri ańdýǵa kóshedi. Erli-zaıyptylardyń arasynda da eki túrli pikirdiń soıylyn soqqandar bar. Aýyl, el úshin asa mańyzdy sharýa emes, oıdan shyǵarylǵan ataýǵa bola eldiń oıdaı daýǵa kıligýi úlken másele týyndatty. Bir qyzyǵy, aýdan deńgeıinde istiń aq-qarasyn anyqtap, órship bara jatqan daýdy sheshýge jergilikti jerdegi quzyrly basshylar qulyqsyz. Rýlyq qııal, oıdan «apa jasap alyp, bir aýyldy sonyń atymen ataý» elesi biraz adamdy «tátti sezimge» bólegen sııaqty...

Aýyl atyn ıelenýge sál qalǵan Syrǵa kim? Onyń myna ómirde bolǵan-bolmaǵany belgisiz, Sarǵa aýyly mańynda jerlengen-jerlenbegeni de beımaǵlum, qaı ǵasyrda ómir súrgeni, kim bolǵany, elge qandaı eńbek sińirgeni belgisiz «keıipker». «Sarǵa» sóziniń maǵynalyq jaǵynan túsinikti bolmaýy oǵan uqsas, ıaǵnı bir árip ózgesheligi bar Syrǵa degen ataýdy aýylǵa telýge ońtaıly bola ketti jáne bul ataý táýelsizdik alǵan jyldary shejireler qaptaǵan tusta «Sarǵany» túsindirý barysynda paıda bolyp, shaǵyn aýylda aýyzsha tarady, al búgin ol rýlyq sıpatqa aýysyp shyǵa keldi.

Derekterge súıensek, aýyldyń, jer­diń ataýy ejelden – Sarǵa. Ja­zýshy Ábish Kekilbaı bir jazbasynda «Sarǵa degen ejelgi qu­dyq» dep kórsetedi. Al belgili ólke­tanýshy-geograf, qazaqtyń óz túbin, ereksheligin tanýyna ǵylymı tur­ǵyda zor úles qosqan etnogrof ǵalym, «qazaq mıfologııasynyń muz­­­jarǵyshy» marqum Serikbol Qondybaı «Mańǵystaýdyń jer-sý ataýlary» kitabynda Sarǵa aýylyna «Jangeldın – 1973 jyldyń 23 jel­toqsanynda «Sam» sovhozynyń uıym­dastyrylýyna oraı, sol sov­hoz­dyń ortalyǵy retinde 1974 jyldyń 16 naýryzynda irgesi qalanǵan. Jer­­diń burynǵy ataýy – «Sarǵa» dep keltiredi. (S.Qondybaı. Tolyq shyǵarmalar jınaǵy, 3-tom. «Arys» baspasy, Almaty-2008 jyl). Iаǵnı «Syrǵa» ataýy tipti aıtylmaıdy, naqty tarıhı dálel joq. Sondaı-aq fı­lo­logııa ǵylymdarynyń kandıdaty, professor, KMTjIÝ oqytýshysy B.Kóshimova Mańǵystaýdaǵy jer-sý ataýlarynyń maǵynasy túsindirilip, shyǵý tórkini men paıda bolý syrlary aıqyndalǵan jáne olardyń tildik normaǵa saı qazaqsha ári durys jazylýy qalypqa túsirilgen «Mańǵystaý óńiri jer-sý ataýlarynyń túsindirme sóz­­diginde» (Almaty. «Nurly álem», 2010 jyl.) Sarǵa ataýyna «Sarǵa – aýyl, qorym. Beıneý aýda­­ny­nan sol­tústik-batysqa qaraı 18 km jerde, Kaspıı oıpatynyń shyǵys ja­ǵyn­daǵy Qyzyljarespe qony­sy­nyń shyǵysynda, shóldi beldemde ornalasqan. Aýyl 2005 jylǵa deıin Jangeldi dep atalyp keldi. Ataý «sary» (syn esim) jáne ǵa/ǵat/qat – quz, jartas, taý, bıik uǵymyn beretin kóne ımıtatıv tulǵa. Maǵynasy: «keń nemese sary bor tústes taý, jar­tas­ty taýy bar aýyl» dep túsinik bere­di. Mańǵystaýda Sarǵa ǵana emes Sar­sha, Sarǵat, Sarja, Sarjaqudyq, Sa­ry­asha degen ataýlar da kezdesedi. Bul toponomıkalyq ataýlardyń túbiri «sary», qoldanysta «sar», demek sarmat taıpasynyń sarqynshaqtary. «Jeti jurt kelip, jeti jurt ketken» Mańǵystaýdyń tarıhyna «anaý da bizdiki, mynaý da bizdiki» dep qazirgi adaı rýynyń sheńberinde qaraý múlde qate, bul – kóne Mańǵystaýǵa jasalǵan qııanat. «Ashyq aspan astyndaǵy murajaı» atanǵan Mańǵystaýda jer, aýyl ataýlarynyń bári biz úshin maǵynalyq jaǵynan túsinikti bola bermeıdi, sonshalyqty ońaı bolsa nemese barlyǵy tek adaı sheńberinde atalsa, Mańǵystaýdyń syry men qupııasy qalmaýy da múmkin. Mysaly, Qyzan, Kógez, Shetpe, Shebir, Aqmysh, Jarmysh, Sarǵa, Kókesem, Noǵaıty, t.b. ataýlardy kim qalaı túsiner, túsindirer edi? Bireýleri túrikmen tilinen qalǵan, sińgen, qalyptasqan ataýlar bolsa, biri qalmaq (mysaly, B.Kóshimova eńbegine súıensek, Sarǵat – «had» qalmaq tilinde «jartas» maǵynasyn beredi) sózderiniń juǵyndy jurnaqtary jalǵaný arqyly jasalyp, tildik qoldanysqan enbek túgil turaqtalyp qalǵan. О́kinishke qaraı, biz rýshyldyq, taıpalyq tur­ǵy­dan talasýdy toqtatpaı kelemiz, kim ekeni belgisiz, málimi joq, myna ómirde boldy ma, bolmady ma, aýyl ataýyna qatysy bar ma, joq pa beı­málim Sarǵany da, Syrǵany da óz rýy­na tartqylap, ata, apa qylatyndar shyqty.

Ǵalym S.Qondybaıdyń deregine súıensek, Beıneý aýdanyndaǵy Noǵaıty eldi mekeniniń kóne ataýy «Sısenbaı» eken. Osy derekti negizge alyp «aýyl baıyrǵy ataýy­na oralyp, qaıtadan ahýn atymen atalsyn» dep bastama kóterip, eldi dúrliktirmegen, aýyl atyn alamyn dep alasurmaǵan ata urpaqtaryna alǵys. Kerisinshe tekti atanyń urpaqtary saýapty is jasap mal panalap lastamasyn dep qaýymdy qorshap, túneýhanasyn saldy. Zııarat etemin, sadaqa beremin degenge qaýym basynda salýly tósek, salqyn úı daıyn. Turysh ata atyndaǵy Turysh aýylynyń tóńiregin daýsyz meken etken Asaý men Baraq atalardyń, Dıhanııaz ben Dáýletbaı supy atalardyń urpaqtary aýyl, kóshe, qandaı da bir nysan ataýyn surap, tynysh eldi alaýyzdyqqa, alakózdikke uryndyrǵan joq. Syrǵa sol aýyl mańyna jerlendi degenniń ózinde marqumnyń atyn aýylǵa berýdiń eshqandaı qajettiligi joq. Olaı bolsa, aýyl mańyna jerlendi dep Aıdar ıshan men Sáttiǵul jyraýdyń atyna Tushyqudyqty, qalanyń qaq ortasyndaǵy Altyqulash áýlıe men Ábdildá atanyń atyna Aqtaýdy nemese bir shaǵyn aýdandy, Saıyn nemese Aqshuqyrdy Espembet atanyń atyna, Baıandyny Berdibek atanyń atyna, Jyńǵyldyny Esir kúıshiniń esimine ózgertýimiz kerek pe? Bul marqumdardyń sońynda qalyń urpa­ǵy, naqty muragerleri bar, olar da «syr­ǵashylatyp» bastama kóterip, elge lań salýy kerek pe?

Jalpy, onomastıkalyq jumystar tártibine saı nysan aty usynylatyn tulǵa Prezıdent ákimshiligimen keli­sil­gen tarıhı tulǵalar tiziminde bolýy­ kerek nemese nysannyń baıyrǵy ataýyn aıǵaqtaıtyn arhıvtik, tarıhı, ǵylymı qujattary dáleldenýi qajet. Kim ekeni, qaıda jerlengeni, elge qandaı eńbek sińirgeni belgisiz, arheologııalyq, antropologııalyq zertteýler nátıjesinde naqty deregi usynylmaǵan (tanylmaǵan), ishinara el aýzynda ǵana aıtylyp qalatyn Syrǵa atty áıel adamnyń tarıhı tulǵalar tiziminde joq ekeni belgili. Ekinshiden, aýyldyń baıyrǵy ataýy turǵysynda da mór, sol kezdegi jasaqtalǵan qujattarda tańbalanýy arqyly utymdylyq tanyta almaıdy, sebebi Sarǵa aýyly eshqashan Syrǵa atalyp kórgen joq, ıaǵnı Syrǵa – tarıhı erekshelik te, tarıhı ataý da emes.

Al tarıhı ataýǵa kópe-kórneý qııanat jasalmaı, kóptegen tur­ǵyn­dar­dyń, ásirese rýshyldyq býynan taza, bolashaqqa jańasha kóz­qa­raspen qaraıtyn, elimizdiń, ózde­ri­niń altyn besigi – Sarǵa aýy­ly­nyń keleshegine bir kirpish bolyp qalanýǵa da­ıyn jastardyń talap-tilegin aımaq bas­shysy qanaǵat­tan­dyrdy. Joq jerden jalyndap, áp-sátte tym jaq­­sy aýyldyń tynys-tirshiligin talqan etken daý Mańǵystaý oblysy ákimi N.Noǵaevtyń aralasýy­men oń she­shilip, tarıhı Sarǵa ataýynda qal­dy­ryl­dy, bir-birinen súıin­shi sura­ǵan aýyl turǵyndarynyń qýany­shyn­da shek bolǵan joq.

О́kinishke qaraı, qazir halyq arasynda óziniń arǵy atalaryn el qor­ǵa­ǵan qaıtpas qaharman etip kórsetý, ob­lys­tyq, respýblıkalyq deńgeıde ala­man saıystar men qomaqty júl­deler tigilgen sharalar ótkizý, baq­sy-qushynashtardyń aıtýymen aıdala­da­ǵy belgili-belgisiz qabirlerge «tú­gen­she batyr» dep óz rýyn oımyshtaı jazyp, kesene salý, jer-sý ataýlaryn menshikteý nemese menshikteýge umtylý syndy oǵash áreketter kóbe­ıip barady. Arhıvterden alynǵan tarıhı qujattarmen, ózgede naqty dáıek­termen dáleldeı almasa da jaba­ıy­lyqpen, kúshke salyp, óz rýynyń adamynan tulǵa jasaý básekege aınaldy, tipti ómirde bolǵan-bolmaǵany belgisiz adamdy óz rýyna «sińirý, te­lýden» shimirikpeıtinder shyqty. Maqsat óz rýynyń atyndaǵy aýyl bol­ǵanyn qalaý, kópe-kórneý óz rýy­nyń ózgeden «dańqyn asyrý» ma, bel­gi­siz...

Eger ata aınalasyndaǵy múdde bolsa, eldiń, jerdiń tutastyǵyna, bir­ligine, táýelsizdikke syzat tú­si­retin, qaýip tóndiretin máse­le­­ler joq emestigin kórip otyryp, aýyldyń ahýalyn bile otyryp, aqsaqaldyń taıpalyq tanym tur­ǵy­synda jerge, aýyl ataýyna talas týdyrýy óte uıat. Endi mundaı ádet­ter qaıtalanbas úshin elimizde jer­gilikti jikshildikke, sondaı-aq ata-babany ásire nasıhatataýǵa, negiz­siz beıit salýǵa jáne ma­ǵy­nasyz, pátýasyz bastamalarǵa toqtam kerek. Al óńirdegi el aǵalarynan ult tutas­ty­ǵyna jaýapty bolýdy tileımiz.                  

Mańǵystaý oblysy