Kollajdy jasaǵan Qonysbaı ShEJIMBAI, «EQ»
О́kinishke qaraı, tabıǵat pen ań-qusqa qııanattyń kóbi adam qolymen jasalady. Osylaı dep oı túıgen tabıǵat janashyry Esteý Baıjumaev kók aspanǵa ıyq tiregen shyń-quzdar men ıen dalaǵa ıelik etetin ań-qustardyń baýdaı qyrylyp jatqanyna alańdap, bul máselege memleket tarapynan shara qoldaný qajettigin aıtyp, dabyl qaǵyp jatyr.
Kúni keshe torqaly 90 jyldyǵy atalǵan kórnekti qalamger Seıdahmet Berdiqulovtyń kindik qany tamǵan Qaraqystaq aýylynyń sulý tabıǵaty men ań-qusynyń qyraǵy saqshysyna aınalǵan Esteý aǵamyzdyń bul kúnde kóńili jabyrqaý. Sebebi júırigine er salyp, jele jortyp shyqqanda qyzyl túlki, kók bóriniń shıyrlaǵan izin kórip, qyzyq qýa almaıdy. Múlgigen tynyshtyqqa jan bitirip, qarqyldaıtyn qarǵa-quzǵynnyń da úni estilmeýge aınalǵan. «Bul – meniń balabaqsham ǵoı» dep bel-belesine súısine kóz salatyn týǵan jer tósiniń osylaısha qyzyǵy tarqap, súreńsiz kúıge túsýi aýyl azamatynyń janyn jegideı jep, arqasyn aıazdaı qaryp barady.
– Bala kezimizde týǵan jerimizdiń tasy men talynan oıynshyq jasap, saǵym qýyp, oı-shuqyryn jattap óstik. Móldiregen sýyna tústik, jemisin jedik. Mańdaıymyzdan maıda samaly súıip, áldılep, aıalap ósirgen jerimdi balabaqsham demeı, ne deıin? Bul jerde baqytty balalyq shaǵymyzdyń taby saırap jatyr. Meniń qulaǵyma qustardyń úni kelse, anamnyń áldıindeı seziledi. Al ań-qusyn, ásirese, kók bórini kózim shalǵanda ákemniń qaıratyn kórgendeı bolamyn. Tula boıyma qýat, jiger quıylady. Bul tabıǵattyń qudireti emes pe?! Osydan on shaqty jyl buryn Maıtóbeniń basyndaǵy muzdyqtar erip ketti. Áıtpegende kún sáýlesimen shaǵylysyp, menmundalap aq marjandaı jyltyldap jatatyn edi. Oǵan álemdik jylynýdyń áseri bolǵan shyǵar. Qasıetti deıtin qurqyltaıdyń uıasy da sırep ketti, oǵan zaýal bas paıdasyn kózdegen adamdardan kelip jatqan bolar. Bul kúnde meniń janyma batatyny – Maıtóbe, Aqtastynyń baýraıyndaǵy túz taǵylarynyń joǵalýy, – deıdi E.Baıjumaev.
Ol osy óńirdegi qasqyrlardyń jyl saıyn esep-qısabyn jobalap otyrýdy ádetke aınaldyrǵanyn aıtady.
– Qasqyr degen jyrtqysh bolǵanmen, óte aılaker, aqyldy ań ǵoı. О́ziniń úıirin qyzǵyshtaı qorǵaıdy. Odan keıin olar bir-biriniń aýmaǵyna attap baspaıdy. Sol arqyly onyń ósip, kemýin baqylap otyramyn. Qazir qolyna ańshy qarýyn ustaǵan adam nysanaǵa ilikkenin jaıratyp salady. Kónekóz ańshylar olaı etpegen. Ań aýlaýdyń ózindik zańdylyǵyn saqtaǵan. Mysaly, bóltirigine tıispegen. Elik laqtap, qasqyr kúshikteıtin mezgilde ań aýlamaǵan. Ata-babamyz kásipke aınaldyrǵan ańshylyqtyń qyr-syryn tańdy tańǵa uryp aıtýǵa bolady.
Alaıda 2018 jyldan beri bul taqyryptyń aıasy tarylyp, tipten qasqyr men túlkiniń izin kórmeıtin halge jettik. Sol jyldardan beri qaraı birnesheýiniń óleksesin keziktirdik. Alǵashynda «bul qalaı bolǵany?» dep túsine almaı, tańdanatyn edik. Ýaqyt óte kele onyń basty sebebi aty men zaty belgisiz qytaıdyń suıyq dárisinde ekenin estı bastadyq, – deıdi tabıǵat janashyry.
Onyń aıtýynsha, maldyń óleksesine álgi beımálim suıyqtyqty sebetin bolsa, ony jegen ań men qus sol mezette sespeı qatatyn kórinedi. Mal basyn qasqyrdan aman saqtap qalýdyń eń ońaı joly sanaıtyn malshylardyń keıbiri osy ádisti paıdalanýy múmkin degen oı qylań bermeı qoımaıdy. Sonyń saldarynan bolar, ózen boıynan qasqyr men túlkiniń, tipten, tazqaranyń da ólekselerin óz kózderimen kórip, sýdan shyǵaryp alǵan sátter jıilegen. Ýlanǵan ólekseden ózendegi balyqtyń, odan nár alatyn jan-janýar men ósimdik ataýlynyń zardap shekpesine kim kepil?! Osydan soń bir ǵana belgisiz preparattyń paıdasynan zııany basymdyǵyn seziný qıyn ba?
– Sodan beri qarasy azaıǵany bylaı tursyn, kózden ǵaıyp boldy. Byltyr eki qasqyrdyń izin kózim shalǵan edi, qýanyshym uzaqqa barmady. Túlki de dúrbige ilinbeıdi. Esesine sileýsin kóbeıip keledi. Bulaı bola berse, tabıǵattyń tepe-teńdigi buzylady. Árbir ań men qus – tabıǵattyń sanıtary. Qasqyr kemise, sýyr kóbeıedi, sýyrdan indet taralýy múmkin. Sondyqtan oq-dárini baqylaýda ustaǵandaı, myna ýly dáriniń satylymyna shekteý qoıyp, munyń asa qaýipti ekeninen malshylardy habardar etip, qoldanbaý qajettigin túsindirý kerek, – deıdi ol.
Qaraqystaq turǵyny Esteý Bolatbekulynyń bul janaıqaıyna aýyldyq, aýdandyq ákimdik qyzmetkerleri beıjaı qaramaı, naqty is-sharalardy bastap ketken. Bul jóninde Jambyl aýdany ákiminiń orynbasary Aqnıet Tumataev baıandap berdi.
– Buǵan deıin ańdardyń ólýine baılanysty aryz-shaǵym túspegen edi. Osy másele kóterilgeli beri aýyldyq okrýg ákimderi men veterınarlyq pýnkt ókilderi tarapynan sharýa qojalyqtarynyń basshylarymen kezdesip, jaılaýǵa shyǵatyn malshylardyń eń aldymen qonysyn, tóńiregin taza ustaý, ólgen maldyń ólekselerin ózenge nemese kóringen jerge tastamaı, tıptik mal qorymdaryna jınaý kerektigin jáne álginde aıtylǵan ýly preparattardy paıdalanǵan jaǵdaıda zań aldynda jaýapqa tartylatyny týraly túsindirme jumystary júrgizildi. Bul problema bizdiń aýdanda ǵana emes, jalpy qoǵamda azamattardyń áleýmettik jaýapkershiligin arttyrýdy meńzeıdi. Bul – qazirgi kezdegi eń mańyzdy mindet, – deıdi A.Tumataev.
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi Veterınarııalyq baqylaý jáne qadaǵalaý komıtetiniń Jambyl aýdandyq ınspeksııa basshysy Qýanysh Nazarbekov osy aýdanda ornalasqan veterınarlyq dárihana ıeleri jáne sharýa qojalyqtary jetekshileriniń qatysýymen ótken jınalysta veterınarlyq preparattardy, jemshóp pen jemshóp qospalaryn satý men ótkizýdiń zańdy erejesi, sonymen qatar ruqsat etilmegen, belgisiz jáne ýly veterınarlyq preparattardy saqtaý men ótkizýdiń zań aldyndaǵy jaýapkershiligi týraly túsindirme jumystaryn júrgizgen.
Tabıǵat janashyrlaryn alańdatqan máselege baılanysty belgisiz ýly veterınarlyq preparatty satqan veterınarlyq dárihana ıesine 2002 jylǵy 10 shildedegi «Veterınarııa týraly» №339 zańnyń 24-5-babynyń 6-tarmaqshasyn buzǵandyǵy boıynsha Veterınarııa salasynda Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodeksiniń 406-babyna saı 50 AEK kóleminde aıyppul salynǵan.
Ákimdik qyzmetkerleri bul is-sharalardyń veterınarlyq dárihana ıelerine ǵana emes, jaılaý tósindegi malshylar qaýymyna da nasıhattalatynyna sendirdi.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń 2020 jylǵy 1 qyrkúıektegi «Jańa jaǵdaıdaǵy Qazaqstan: is-qımyl kezeńi» atty Qazaqstan halqyna Joldaýynda «Qazaqstannyń ulttyq saıabaqtary men basqa da tabıǵat baılyqtaryn zańdyq jáne normatıvtik turǵydan qorǵap, bul salada quqyq buzǵan azamattardy qylmystyq jáne ákimshilik jaýapqa tartý tártibin qataıtý kerek» deı kele, «Úkimet azamattyq sektormen birlesip, «Janýarlardy qorǵaý týraly» zań jobasyn ázirleýi qajet. Janýarlarǵa kózqaras – kez kelgen memlekettiń órkenıettiliginiń ólshemi. Al bul jaǵynan bizdiń jaǵdaıymyz máz emes», degen bolatyn.
«Ittiń ıesi bolsa, bóriniń táńirisi bar» degen. Babalarymyz kıe tutqan kók bóriniń joıylyp ketý qaýpiniń aldyn alyp, ań-qusty qorǵaý jumystaryn shırata túsken abzal. Desek te, bul birkúndik másele bolmaýy kerek. Qorshaǵan ortany qorǵaýda adamdardyń jaýapkershiligin arttyrýmen qatar, ekologııalyq saýatyn ashý aldyńǵy orynǵa qoıylsa quba-qup.
Almaty oblysy
