Qumarshyq. Ashtyqta janǵa arasha bolǵan ósimdik týraly ne bilemiz?

Tarıh ǵylymdarynyń doktory Klara Sarkenovanyń «1920-1930 jyl­dardaǵy Qazaqstan halqy» atty zertteý kitabynda 1928 jyly halyq sany 6 507 077 bolsa, 1933 jy­­ly 2 493 500 adam dep jazylǵan. Bes jyldyń ishinde halyq sany 4 013 577 adamǵa azaıǵan. El basyna tóngen náýbet barlyq aımaqty qamtydy. Onyń ishinde batys óńiri, búgingi Atyraý oblysynyń aýmaǵynda da ashtyqtan ólgender az bolmady. Akademık Salyq Zımanov «Aýyldan Gýrev qala­sy­na kóship kelgen kezde qala ishinde ashtyqtan ólip, ishteri keýip ketken adamdardan kóz súrinetin edi», dep eske alatyn. Osy qıyn zamanda batystaǵy qum qazaǵyn ashtyqtan aman alyp, myńdaǵan adamnyń ómirin saqtap qalýǵa sebepshi bolǵan dalalyq bir ósimdik boldy. Ol ósimdiktiń aty – Qumarshyq. Qazaqstannyń negizinen batys aımaqtarynda ósetin qumarshyqty ata-babalarymyz erteden tamaq túri retinde paıdalanǵan. Bul ósimdik ásirese Naryn qumynda bitik ósedi.

Qazaq elin basqarǵan F.Golo­she­kın 1930 jyldyń 14 sáýirinde Iosıf Stalınge joldaǵan jedel­ha­tynda «...Ishki astyq aına­ly­my­nyń qysqarýyna baılanys­ty Gýrev aýdany astyqsyz qalyp, jappaı mal soıý bastaldy, salda­rynan mal basy kúrt azaıdy. Kedeı-ortashalar qumarshyq sııaq­ty shóptermen qorektenýde. Onyń bir putynyń baǵasy 17 somǵa deıin barady, biraq bul shóptiń qory taýsyldy», dep jazǵan. Eger sol jyldary bir úlken qoıdyń baǵasy eki som bolǵanyn eskersek, qumarshyqtyń qandaı suranysqa ıe bolǵany aıtpasa da túsinikti. О́tken ǵasyrdyń 60-jyldaryna deıin qumarshyqty qaǵyp, dánin jınaý memlekettik deńgeıde qa­ralǵan. Árbir ujymsharlarǵa jos­par berilip, onyń oryndalýy baqylaýǵa alynǵan. Qumarshyqty qaǵý jumystary kolhozshylardyń jumys kúnine eseptelgen. Qumar­shyqtyń qandaı qundy azyq qory bolǵanyn osydan da kórýge bolady.

Tabıǵatpen bite qaınasyp, onyń­­ barlyq qupııasyn meńgergen ata­ urpaq ókilderi qumarshyqty kúz­de qaǵyp, dánin dıirmennen ótkizip, un alǵan. Qumarshyqtan talqan jasap, kóje qaınatyp, unynan tabaǵa nan jaýyp qorek qylǵan. Kerek kezinde ártúrli emdik maqsatta da paıdalanǵan.

Qumarshyq ósimdiginiń paıda bolýy týraly ańyz da óte áserli. Erte zamanda Naryn qumyndaǵy túıe ólgen botasyn izdep kúni-túni bozdap, ıimeı qoıady. Dombyrashy «Nar ıdirgen» kúıin tartqan kezde ıigen arýananyń súti tamǵan jerge qumarshyq shyqqany aıtylady. Qumarshyq kez kelgen qumǵa shyqpaıdy. Ol – bıik, taza, aq shaǵyl qumda ǵana ósetin, jaz aılarynda shyrshadaı jasyl bolyp jaıqalyp turatyn qasıetti ósimdik.

Halyq jazýshysy Ábý Sár­sen­­baevtyń «Tolqynda týǵandar» shyǵarmasynda balyqshylardyń aýyr turmysy baıandalǵan. Bata­ǵada turatyn balyqshy balalary toıyp tamaq ishe almaı, qaryndary ashyp nan surap jylaıdy. Sondaı balanyń biri Sháripqalıdyń anasy Janqııa qum boıynan qyrdan kelgen adamdardan baryp qumarshyq nanyn ákelip beredi. Qumarshyq týraly ańyzdy ádebıetimizde birinshi bolyp jazǵan abyz Ábý bolatyn.

Degenmen bul ósimdik týraly­ kópshilik bile bermeıdi, tipti esti­me­gen. Qumarshyqty qaǵyp as qylǵan batys óńiriniń turǵyndary arasynda da qumarshyqty kór­gen­der azaıyp keledi. Jastar jaǵy habarsyz. 2019 jyly kúz­de­ Atyraý qalasynda «Qaıta oral­ǵan qumarshyq» atty tarıhı-tanymdyq is-shara ótti. Is-sharaǵa birneshe aýdannyń tur­ǵyndary qatysty. Olar qumar­shyq­tyń dıirmennen ótkizilgen dánin, tal­qa­nyn, nanyn, kójesin daıyndaý­dan­ saıysqa tústi. Osy saıystan keıin birneshe ǵalym habarlasyp, usynys-pikirlerin aıtty. Astana qalasyna qumarshyqtyń dánin apa­ryp, ǵylymı-zertteý ınstıtýtta­ryna tapsyrdyq. Instıtýt maman­dary mundaı ósimdik týraly esti­me­genderin aıtyp senimsizdeý qabyldady. Biraq olar ózderi júr­giz­gen zertteý nátıjelerin kórip tań-tamasha boldy.

Birinshiden, qumarshyq taǵam qa­ýipsizdigine tolyq saı ekeni anyq­­taldy. Ekinshiden, onyń qu­narlyǵy óte joǵary ekeni dá­lel­dendi. Ǵa­­lymdar bul ósimdiktiń adam den­saý­lyǵy úshin paıdaly ekenin aıtady. Qumarshyqtyń qamyrlylyǵy óte tómen. Sol sebepti onyń qorytylýy óte tez ári jeńil. Myńdaǵan jyl boıy taǵam retinde paıdalanyp kelgen qumarshyq ónimine birinshi ret ǵylymı tur­ǵydan jan-jaqty zertteý júr­gi­zilip, qorytyndysy alyndy.

«Ashtyqta jegen quıqańdy toq­tyqta umytpa» degen sóz bar. Ta­laıdyń taǵdyryna tikeleı sebepshi bolyp, myńdaǵan adam­nyń ómirine arashashy bolǵan qumarshyqty keńinen nasıhattap, bul ósimdikke eskertkish qoıý­­ týraly bastamam kópshilik ta­­­ra­­­pynan qoldaýǵa ıe bol­ǵan­­­­­ edi. Eskertkish týraly oıym­­­­­­­­­dy birinshi estigen poezııa pat­­­­­­shaıymy Farıza Ońǵarsynova bir­­­den qoldaý bildirdi. Balalyq ke­­­ziniń kúndelikti taǵamynyń ne­gizi bolǵan qumarshyqtyń tal­qanyn aparyp bergenimde, aqyn qatty tolqydy. Qumarshyq salyn­ǵan ydysty eki qolymen qysa ustap, ıisin ıskep uzaq otyrdy.­ «Eskertkish qoıǵan kezde aq sha­ǵyl­dy umytyp ketpe», dep óz oıyn aıtty.

Bıyl qarasha aıynyń basynda­ Qumarshyq kúnin ótkizý de jospary­myzda bar. Bastysy, adamdardyń, so­nyń ishinde jastardyń da bul­ qasıetti ósimdikke degen qyzy­ǵý­shy­lyǵy artyp keledi.

Sársenbaı EŃSEGENOV,

Senatorlar keńesiniń múshesi