– 18 jastan 20 jasqa deıin Halyq bankinde jumys istedim. Shetelge ketý týraly oı alǵash 19 jasymda paıda boldy. Ol ýaqytta bankte jumys istep júrgen edim. Kúndelikti ýaqytymdy úırenshikti jumysqa baryp-kelýmen ótkizgim kelgen joq. О́zim bilmeıtin jerlerdi, ózge de qyzyqtardy kórýge árdaıym talpynatynmyn. Bir sózben aıtqanda, ómirimdi keńsede qamalǵan kúıde ótkizgim kelmedi. 2021 jyly ǵana shetelde jumys isteý jáne saıahattaý múmkindigi týraly estidim, ýaqyt joǵaltpaı, esh oılanbastan Ulybrıtanııaǵa kóshý týraly sheshim qabyldadym. Árıne, alǵashynda jumysqa ornalasý boıynsha qıyndyq bolǵany ras. Barlyq qujattardy toltyryp, vıza alyp berýdi ýáde etken alaıaqtarǵa úsh ret aldanyp qaldyq. Soǵan qaramastan izdenisimdi toqtatpadym. Dostarymyzben birge 2022 jyly Ulybrıtanııada aýyl sharýashylyǵy salasy qyzmetimen aınalysatyn kompanııaǵa saýaldama toltyrdyq. Eki apta ótkennen keıin atalǵan kompanııa bizben baılanysqa shyǵyp, onlaın suhbat júrgizdik. 2,5 aı ishinde barlyq qujattardy jınadyq, suhbattastyq, vıza aldyq. Mine, osyndaı talaptardan ótip baryp Ulybrıtanııaǵa ushyp kettik, – dedi ol.
Bastapqyda boıjetken fermada alma jınaýmen aınalysqan. Alǵashqy aptasynda jumys berýshi bir saǵatyna 10,10 fýnt sterlıng tólegen. Keıin jalaqy jınaǵan ónimderine qaraı úlestirilipti. Arada eki apta ótken soń, sharýashylyq jumysynyń aqsaýyna baılanysty dostarymen birge Londonǵa kóshken. Onda sol qaladaǵy qonaq úıdiń birinde bólme tazalaýshy bolyp jumys isteıdi. Aılyq tabysy – 1,7-1,8 myń fýnt sterlıng bolǵan. Ony teńgege shaqsaq, 800-900 myń teńge shamasy.
– Bul elde negizinde aýyl sharýashylyǵy jaqsy damyǵan. Olardyń jyl saıyn joǵary mólsherde ónim jınaýǵa, baptaýǵa arnalǵan tehnologııalary bar jáne túrli ınnovasııalar engizilgen. Ylǵaldy klımat pen jıi jańbyr eginniń shyǵýyna kóp yqpal etedi. Eń bastysy, mundaǵy jumysshylar óz isterine óte uqypty. Fermada jumys isteıtin jastar qatary kóp. Olarǵa qaı salada bolsyn jumys kúshi qajet bolǵandyqtan, brıtandyqtar jumysshylardy kóbine TMD elderinen alady. О́ıtkeni bizdiń atqarǵan jumysymyz úshin aqy tóleý olar úshin de, biz úshin de tıimdi. Sol sebepti kóptegen adam aqsha tabý úshin ózge memleketterge ketedi. Dese de, eresekter de qalyspaıdy. Barlyǵy bir deńgeıde jumys isteıdi. Jumys vızamnyń ýaqyty osydan eki aı buryn aıaqtaldy. Mundaǵy tájirıbemdi óńirde shyńdap kórsem degen nıette, iske kirisip te kettim, – dedi A.Bekesheva.
Aıana qazirgi ýaqytta jumys kúshi asa baǵalana bermeıtinin, jumys qansha aýyr bolsa da, soǵan saı jalaqynyń tólenbeıtinin de aıtyp qaldy. Sol sebepti adamdar kúnin kórý úshin birneshe aýyr jumysty qatar alyp júrýge májbúr. Jastardyń shetelge ketýiniń de bir sebebi osy bolsa kerek, degen oramdy oıyn ortaǵa saldy.
– Qazir jastardyń basym kópshiliginiń aılyq tabysy óz qajettilikterin tolyq óteýge jetpeıtini belgili. Tipti otbasyn quryp, ony asyraı almaı otyrǵandar jeterlik. Jalpy, munda jumys izdep kelgen jandardyń barlyǵy óz elderinde de jumys isteýge daıyn, biraq tıisti deńgeıde aqysy tólense eken, – dedi ol.
Keıipkerimizdiń sóziniń jany bar. Rasymen, eldegi áleýmettik ahýal máz emes. Dúken sórelerindegi baǵa da aspandap tur. Tek jastar emes, eresekterdiń basym kópshiligi jalaqysynyń azdyǵyna nalıdy. Jumyssyzdyqty azaıtý maqsatyn kózdegen baǵdarlamalardyń da nátıjesi jaqsy emes. Sonyń biri «Dıplommen – aýylǵa» baǵdarlamasy. Baǵdarlamaǵa qatysty máseleni Májilis minberinde depýtat Naýryz Saılaýbaı kótergen edi. Onyń sózinshe, eldi mekenderge jiberilgen mamandar merzimi bitken soń, júgin býyp-túıip, qaıtadan qalaǵa kóship jatyr.
«Bul baǵdarlamanyń júzege asyp jatqanyna 14 jyl boldy. Mamandarǵa muqtaj óńirler kóbeımese, azaıǵan joq. О́z mindettemesin oryndap, úsh jyl aýylda jumys istegen mamandar tıisti merzimi aıaqtalǵan soń júgin býyp-túıip, qaıtadan qalaǵa kóship jatyr. Jyldar boıy bıýdjetten qarjy quıylyp kelgen baǵdarlama nege mindetin minsiz oryndaı almaıdy? Kóshken jas mamandardyń baǵdarlamadan aınyp, qalaǵa qaıtyp ketýiniń salmaqty sebebi – turǵyn úıdi satyp alý qıyndyqtary jáne ortalyqtandyrylǵan sý men jylý jabdyqtalýynyń joqtyǵy. Joba aıasynda kelgen mamanǵa 100 aılyq eseptik kórsetkish (AEK) birjolǵy kóterme járdemaqy beriledi. Al turǵyn úı satyp alý úshin jyldyq 0,01% mólsherinde 15 jylǵa deıingi merzimge 1 500 (AEK) aılyq eseptik kórsetkishte kredıt túrinde áleýmettik qoldaý sharalary eskerilgen. Kóptegen aýyl áli kúnge deıin tájirıbeli muǵalimsiz, bilikti dárigersiz otyr. Memleketten beriletin bir rettik 345 myń teńge nege jetedi? Qazir azyq-túliktiń aýyldaǵy quny, qaladaǵy baǵamen birdeı. Úıge dep beriletin 5 mıllıon teńgege úı ala alasyz ba?», dedi Májilis depýtaty.
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimetin eskersek, 2021 jyly elden 32 209 adam shetelge qonys aýdarǵan. Jalpy, keıingi 10 jylda 360 myń adam jat jerge kóshken. Bul esep jyl sanap ózgerip, ósip keledi. «Qoǵamnyń negizgi damý kúshi – jastar» ekenin eskersek, olardyń basym kópshiligi shetelge ańsary aýatyny belgili. Elde jastardy qoldaýǵa arnalǵan túrli joba qarastyrylyp, is-shara uıymdastyrylyp jatsa da bilikti, bilimdi jastardyń keı legin ýystan shyǵaryp aldyq. Oǵan álemdik áıgili kompanııalarda jumys isteıtin jastar qatary dálel. Áleýmettanýshy Saltanat Orazbekova otandastarymyzdyń shetelge ketý sebebin ózinshe qarastyrady.
– Olar: saıası, áleýmettik jáne ekonomıkalyq faktorlar. Saıası faktorǵa erkindik pen sóz bostandyǵynyń joqtyǵy, memleket júıesindegi jastardyń ózin-ózi damytýǵa tejeý bolatyny, jumysta az jalaqy alý sebebi jatady. Al orta jastaǵy adamdardy alatyn bolsaq, kóbine turmys jaǵdaıyn retteý úshin qonys aýdarady, – dedi áleýmettanýshy.
Taıaqtyń eki ushy bar demekshi, eńbekke de, oqýǵa qulyqsyz jastardyń kóbeıgeni de belgili. Ulttyq statıstıka bıýrosynyń deregine súıensek, NEET sanatyndaǵy azamattardyń úlesi 7,9 paıyzdy quraıdy. Bul eseıgisi kelmeıtin eresekterdiń elimizdegi kadr tapshylyǵyn kóbeıtip otyrǵany belgili. Kelesi keıipkerimiz Symbat Tólegenova solardyń qatarynda. Ol Qazaqstanda eki joǵary bilim támamdap, shetelde jumys tájirıbe jınaqtaýdy kózdep júr.
– Joǵary bilimdi L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka jáne saıasattaný fakýltetinen aldym. Endigi maqsatym – AQSh medıa salasynyń qyr-syryn meńgerip, osy salada otandyq BAQ-qa tyń joba ákelý. О́zge eldiń mádenıetin, jumys tájirıbesin kórýdi mektep jasymnan armandaıtynmyn. Biraq naqty qaı sala boıynsha bilim-biligimdi arttyrý kerek ekenin oılastyrmadym. Jýrnalıstıkada oqyp, eldegi bul salanyń aqsap turǵan tustaryn kórgen soń, osy salany damytýdy maqsat tuttym. Qazir aǵylshyn tili kýrsyna baryp júrmin. Deńgeıim táp-táýir. «Bolashaq» halyqaralyq baǵdar-
lamasyna qujat tapsyrmaqshymyn, – dedi S.Tólegenova.
Al marketıng salasy boıynsha maman Fatıma Tarǵambaı byltyr jazda amerıkalyq korporasııaǵa jumysqa ornalasty. Ol úsh aı dúkende menedjer bolyp jumys istegen. Sonyń arqasynda áleýmettik jeliniń qyr-syryn meńgerip alǵan. Bir jaǵynan aǵylshyn tilin shyńdapty. Onyń aıtýynsha, shtattardaǵy korporasııada jumys isteý ońaı emes ekenin aıtady.
– Árıne, kóptegen jaǵymdy, jaqsy estelik boldy. Biraz tájirıbe jınaqtadym. Maǵan qatty unady. Biraq ortaǵa beıimdelýim qıyndaý boldy. О́ıtkeni bul jerde ózindik júıe bar. Adamǵa qoıatyn talaptary da myqty. Osy turǵyda qıyndaý boldy. Sol sebepti elge qaıta oralýǵa sheshim qabyldadym, – dedi Almaty qalasynyń turǵyny.
TÚIIN. Árıne, joǵary jalaqy, tańdaýly jerde bilim alý, jaqsy jumys ornyna ár azamattyń, árbir jastyń talasy bar. Keler urpaǵyna úmit artqan Qazaqstan da jastar saıasatyn júzege asyrýda osyny maqsat etedi. Sondyqtan memleket jastarǵa shetelde bilim alsyn, tanym kókjıegin keńeıtsin, tájirıbesin jınaqtap, eldiń kórkeıýine úles qossyn dep túrli baǵdarlamalardyń múmkindigin keńeıtýde. Tek sol maqsatqa jumsalǵan qarajat aqtalsa ıgi.
