Qoǵam qorǵan bola ala ma?

Bul rette Qazaqstandaǵy bala quqyq­tary jónindegi ýákil Dınara Zákı­eva balalarǵa qatysty zorlyq-zombylyq sekildi aýyr qylmystyń qııýyn qoǵam bolyp jumyla sheshý, ádep normasyn qalyptastyrý, profılaktıka sharasyna jaýapty organdarmen birlesip tabandy is-qımyl jasaý qajet ekenin aıtady. Sondaı-aq ol qazirgi zańda kúsh kórsetý men qatygezdik áreketterdi qamtıtyn jeke baptar joq bolǵandyqtan, quqyq qorǵaýshylar aıyptylardy jaýap­ker­shilikke tartý úshin tek sáıkes keletin tarmaqtarǵa júginip otyrǵanyn jetkizdi.

«Osyǵan baılanysty ázirlenip jat­qan sharalardyń qataryna Qyl­mys­tyq kodekske jazany qatańdata otyryp, kúsh kórsetý jáne qatygezdikke qatysty is-áreketterdiń barlyq nysanyn qam­tıtyn «Kámeletke tolmaǵandarǵa qa­tysty zor­lyq-zombylyq» babyn qo­sý­dy ma­ńyzdy dep sanaımyz», deıdi D.Zákıeva.

Balalar ombýdsmeniniń aıtýynsha, bul máselelerdiń tym beleń alyp bara jatqany bala tárbıesimen aınalysatyn kásibı kadrlardyń tapshylyǵynan da bolyp otyr.

«Bilikti mamandarǵa qatysty úlken másele bar. Mysaly, qazir elimizde 3 myń mektepte áleýmettik pedagog maman joq. Bir kásibı psıhologten 1 500 bala dáris alýǵa májbúr. Al 6,5 mln balamen qorǵanýdy úıretetin 300 maman jumys isteıdi. Sonymen qatar jyldamdyqty azaıtatyn jol jabyndylarynyń da sany az», dedi ol.

Al Aqmola oblysy Qosshy qalasy №1 aýrýhanasynyń kásibı psıholog mamany, Qazaq psıhologııalyq qoǵamynyń múshesi, «Jan dúnıem» kitabynyń avtory Baljan Qanapııaevanyń aıtýynsha, mekteptegi zorlyq-zombylyqtyń ýshyǵýy kóbinese ata-ana jaýap­ker­shi­li­giniń tómendiginen oryn alyp otyr.

«Birinshi kezekte ata-ana balalardyń psıhologııalyq jaǵdaıynan habardar bolýǵa tıis. Aptasyna bir ret bolsyn balamen áńgimelesý kerek. Bala telefonnan ne kórip, kimmen sóılesip júr? Saǵat neshede uıyqtaıdy? Bos ýaqytyn qalaı ótkizedi? Osy jaǵdaılardy bilip otyrǵan jón. Balanyń telefonyn julyp alyp, kúsh kórsetý arqyly tárbıeleý – durys emes. Qatygezdik kórgen bala ózi de qatygez bolýy yqtımal. Kerisinshe sóılesý arqyly balanyń júregine jol taba bilgen abzal», deıdi Baljan Nurǵalıqyzy.

Qazir qoǵamda balalarǵa qatysty zorlyq-zombylyq faktileri jabýly qazan kúıinde qalýy jıiledi. Ásirese, ondaı oqıǵalardyń ashyq aıyptalmaýy­na baılanysty resmı derekter men kór­set­kishterdiń burmalanýy ári sáıkes kelmeýi sekildi máselelerdiń bary jasyryn emes. Mamandardyń aıtýynsha, mundaı keleńsizdikterdiń aldyn ala baqylaýdyń bir joly – mekteptegi psıholog mamandardyń kómegine júginý.

«Mekteptegi tárbıe isiniń atqarar jumysy – oqýshy úshin mańyzdy. Máse­len, mektep psıhologi úgit-nasıhat ju­mys­tarynan bólek oqýshylarmen top­tyq jáne oıyn terapııasyn júrgizý qa­jet. Sonda balanyń jaǵdaıynan habardar bolyp otyramyz. Balanyń boıyn­da paıda bolǵan birtúrli áreketterdi synyp jetekshisi kóp­shiliktiń kózinshe namysyna tıse, ba­lanyń psıhologııalyq jaǵ­da­ıy men sabaq úlgerimi nasharlaıdy. Balanyń qupııa áreketterin ata-anasy, synyp jetekshisi, mektep psıhologi bir­lesý ar­qy­ly súıemeldeýge bolady. Mek­tepte oqýshy ózin qaýipsiz, jaıly se­zin­gende onyń bilim alýǵa qushtarlyǵy arta­dy. Balanyń móldir bulaqtaı bolyp je­tilýine áýeli memleket pen mektep tikeleı ja­ýapty», deıdi B.Qanapııaeva.

Alaıda qazir aýyldyq jerlerde bas­qa salanyń mamandary psıhologtyń ju­­mysyn istep jatatyn jaǵdaı jıi kezdesedi. Mundaı jaǵdaıda oqýshylar arasynda býllıng arqyly birin-biri qorqytý nemese sýısıdke ıtermeleý máselesinde biliksiz psıholog qandaı keńes bere alady degen suraqtyń týyndaýy zańdy.

«Kóptegen zorlyq-zombylyqqa ushy­ra­ǵan jábirlenýshi jaǵdaıdy jasyryn qalǵanyn qalaıdy, ıaǵnı ózi jaman atty bolam dep qorqady. Mundaı kezde kásibı psıholog mamandardyń kómegi qajet. Al ony daıyndaıtyn qazir qazaq tilinde jazylǵan ǵylymı psıhologııalyq-medı­sı­nalyq ádistemelik quraldar joqtyń qasy. Bizdiń oqyp júrgenimiz – Batys elderiniń orys tilinen aýdarylǵan ádis­teri ǵana. Ár eldiń ózine tán ádiste­melik nusqaýlyǵy bolýǵa tıis. Ásire­se, klınıkalyq baǵytta jazylǵan psıholo­gııalyq eńbekter qajet», deıdi sarapshy.

Sondaı-aq psıholog mundaı qatygez­dikti joıý úshin ulttyq tárbıeniń mańyzy zor ekenin alǵa tartady.

«Qazaq halqynyń ózine tán etnopsıho­lo­gııasy bar. Týǵannan bastap, ómir­den ótkenge deıingi ádet-ǵuryptary, salt-dástúri, jyr-dastandary – tunyp tur­ǵan psıhologııalyq tárbıe. Muny bilmeı, tipti Maǵjan Jumabaıdyń psıhologııa týra­ly eńbegin oqymaı, psıholog bolamyz deımiz. Áıtkenmen ár el óziniń geogra­fııa­lyq, psıhologııalyq aımaǵyna tán ómir súredi. Qazir kóbi medıtasııa dep úndiniń únimen janyna shıpa izdep júr. Alaıda qazaqtyń dombyrasynan ótken em-dom bar ma? Qasıetti qobyzdyń úni adam janyna shıpa bolmasa, Qorqyt babamyz túnekten jol tabar ma edi?! Sol sekildi artterapııa dep júrgenimiz – bizd­iń ulttyq óner men oıý-órnekterimiz», deıdi ol.

Sarapshynyń aıtýynsha, órkenıetti elderde ár otbasynda óziniń jeke psı­ho­logi bar. Munyń zorlyq-zom­by­lyq­ty azaı­týǵa septigi bolǵanymen, ata-ananyń tár­bıesi báribir bıik turady.

«Bala dúnıege kelgende eń bi­rin­shi kóretin adamy – anasy, odan keıin – ákesi. Kóbinde bizde «bala bá­rin umytyp ketedi, ura saldym, esh­teńe etpeıdi» dep oılaıdy. Ata-ana bala­sy­nyń aldynda aına ekenin umyt­paý­ǵa tıis. Ma­ǵan ata-analar balam sóz tyńdamaıdy, sóıleı almaıdy dep jıi shaǵymdanady. Mun­daıda ata-ana­nyń óz psıhologııalyq jaı-kúıi de balaǵa áser etetinin eskermeı jatady. Otbasyndaǵy kóńil kúı ti­ke­leı ata-ananyń bir-birine degen qarym-qa­ty­­nasynan bastaý alady, bala ákeniń qoldaýyn sezingende ǵana ózin qaýipsiz sezinedi», deıdi B.Qanapııaeva.

Qoryta aıtqanda, anaý kerek, mynaý kerek, bári kerek. Alaıda sana ózgermeı, quqyqtyq talap kúsheımeı túk shyqpasy túsinikti. Máselen, AQSh-tyń Mınnesota shtatynda kez kelgen turmystyq zorlyq-zombylyq, tipti áldebireýdiń áreketi jaqpaı qalyp, judyryqty bir jumsap jiberseń de qylmys sanalady. Birinshi ret 90 kún, ekinshi ret 1 jyl qamaýǵa alsa, al úshinshi ret 5 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý jazasy bekitilgen. Bizdiń zańnyń biraz elmen salystyrǵanda solqyldaq tusy kóp. Osyǵan qatysty bıylǵy Pre­zıdent Joldaýynda balalardy qor­ǵaýdyń mańyzdy mindetterdi aıqyn­da­lyp, balalarǵa qatysty zorlyq-zom­bylyqtyń kez kelgen túri úshin jazany qatańdatý máselesi tapsyryldy. Endigi úmit – sonda. Áıtpese, basqa, basqa emes, «dir-dir etken, jasyl taldar, jas tal­dar» erte kóktemde qyrshynynan qıyl­sa, ol erteń máýeli bolyp óse me?