«Keleshektiń» erteńi ne bolmaq?

Oqyrmanǵa túsinikti bolý úshin bárin basynan bastaıyq. Pre­zıdent osy aıdyń basyndaǵy Joldaýynda: «Elimizdegi demo­gra­fııa­lyq ósim bilimge degen su­ranysty arttyrady. Memle­kettiń bilim salasyna qatysty jumysynda tutastyq, ıaǵnı júıe joq. Tipti ózara baılanys joq deýge bolady. Sondyqtan bes jastan asqan balalarǵa arnalǵan «Keleshek» atty biryńǵaı erikti jınaqtaý júıesin engizýdi tapsyramyn. Bul baǵdarlamada memleket tarapynan usynylatyn bas­tapqy bilim berý kapıtaly, jyl saıynǵy memlekettik syı­aqy jáne ınvestısııalyq ta­bys qara­s­tyrylýǵa tıis. Osy jınaq pen «Ulttyq qor – bala­lar­ǵa» joba­synyń qarajaty qosyl­ǵanda jas urpaqtyń sapaly bilim alýyna múmkindik týady», dedi.

Al dástúrli Tamyz keńesi ke­z­in­de uıymdastyrylǵan joǵa­ry bilim men ǵylym forýmynda Ǵylym jáne joǵary bilim m­ı­nıstri Saıasat Nurbek: «Eldegi, álemdegi bala týý kórsetkishi jyl saıyn qarqyndy ósip keledi. Bul bolashaqta joǵary bilimge su­­ra­­­nysty arttyratyny sózsiz, al grant bárine birdeı jete ber­­meıdi. Grant sanyn jyl sa­ıyn art­tyrý­dy memlekettiń bıýd­jeti kóter­meıdi. Sol sebepti kelesi jyl­­dan bastap «Keleshek» bir­yń­ǵaı jınaqtaýshy júıesi iske qosylady», degen bolatyn.

Onyń sózine qaraǵanda, 1 aılyq eseptik kórsetkishti – qazirgi kórset­kish­pen 3 450 teńgeni aı saıyn ata-ana­lar osy jınaqtaýshy júıege salyp tur­sa, oǵan memlekettik syıaqylar beri­lip, bala 17-18 jasqa jetkende 7,5 mln teńge jınaqtaýǵa bolady eken. «Onyń ústine, –deıdi ol, – ózderińiz biletindeı, Prezıdentimiz Ulttyq qordan ár balaǵa shot ashyp, kámelettik jasqa deıin qarjy quıyp otyrýdy tapsyrǵan. Sóıtip, osy eki qaınardan jınalǵan aqsha balanyń joǵary bilim alýyna jetkilikti bolady. Bul – úlken reforma. Osyny kelesi jyldan birtindep bastaımyz. Mun­daı júıe ata-analarǵa memleketten kepil­dendirilgen senimdi shot ashýǵa, qoǵamda balanyń bolashaǵyna ınvestısııa quıý mádenıetin qalyptastyrýǵa múmkindik beredi».

Prezıdent tapsyryp, ony oryndaıtyn salanyń basshysy júıege qatysty negizgi aqparatty aıtsa da, kópshiliktiń depozıtke qatysty suraǵy kóbeıdi. Sebebi ata-ananyń bári ul-qyzynyń sapaly bilim alýyna baryn salady. Burynǵylar qoradaǵy sońǵy malyn satsa da, balasyn oqytýǵa tyrysatyn. Qazir zaman basqa. Naryqtyq zamanda bala oqýǵa túsken sátte ózgege alaqan jaıyp nemese qoradaǵy maldy ótkizgenshe, aı saıyn qorǵa qarjy quıyp, memleketten, bankten syıaqy alyp, depozıttegi jınaqty kóbeıtken tıimdi. Osyny túsingen ata-analar «Aqyl» dep atalatyn bilim depozıtine qarajat quıa bastaǵa­nyn da bilemiz. Sondaı ata-ananyń biri Aıgúl Myńjasar: «Qazir «Aqyl» depozıtiniń mólsherlemesi 15 paıyzǵa kóterilipti. Oǵan 5-7 paıyz memlekettik syıaqy qosylady. Al «Keleshek» ne berer eken?», deıdi.

Iá, shynymen de ne berer eken? Osy jáne ózge de suraqtarǵa jaýap alý úshin «Keleshek» biryńǵaı erikti jınaqtaý júıesine jaýapty Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligine qaraıtyn Qarjy ortalyǵyna habarlastyq. Aksıoner­lik qoǵamnyń basqarma tóraǵasy Asqar Ibraımovtyń aıtýynsha, bolashaq­ta «Keleshek» pen «Aqyl» biriktirilip, al­ǵash­qysy ǵana qalady.

– «Keleshek» biryńǵaı erikti jınaq­taý júıesi memlekettik qoldaýdyń bar­lyq sharasyn biryńǵaı júıege shoǵyr­lan­dyrý maqsatynda quryldy. О́ıtkeni qazirgi qoldaý sharalary bólek-bólek iske asyrylady. Sol sebepti ata-analar balanyń bilimine beriletin memlekettiń naqty qoldaýlary men salymdarynan habardar bola bermeıdi. Ata-ananyń kó­bi «Keleshekti» «Aqyl» memlekettik bilim berý jınaqtaý júıesimen salysty­ryp, ekeýiniń qandaı aıyrmashylyǵy baryn surap jatyr. «Keleshek» – qol­danys­taǵy memlekettik bilim berý jınaqtaý júıesin, ıaǵnı «Aqyl» depozıtin biryń­ǵaı erikti jınaqtaý júıesine transformasııalaý maqsatynda qurylǵan jáne el azamattaryna joǵary oqý oryndary men kolledjderde oqý aqysyn tóleý úshin beriletin memlekettik qoldaý sharalarynyń bárin júıeleýdi kózdeı­tin, ata-analarǵa jınaqtaý mádenıe­tin sińirýge baǵyttalǵan reforma. Túbin­­de qazirgi «Aqyl» júıesi, ondaǵy qar­jy­sy, syıaqylary saqtalyp, «Kele­shek­ke» qosylady. Iаǵnı ekeýi tolyǵymen ınteg­rasııalanady, qos depozıt bolmaı­dy. ­Sol sebepti «Aqyl» júıesinde depo­zıti ­bar salymshylarǵa «Keleshek» júıe­­sin en­gizý kezinde depozıtti qaıta ashý­­dyń qa­­je­ti joq. «Keleshektiń» qazirgi jú­­­ıe­ge qaraǵanda taǵy bir artyqshylyǵy – 5 jasqa tolǵan ár balaǵa, ıaǵnı salymshyǵa bas­tapqy jarnany memlekettiń bere­tindigi. Bul memlekettik bıýdjetten beri­ledi. Prezıdenttiń byltyrǵy Jol­daý­daǵy tapsyrmasyna sáıkes ár balaǵa 2024 jyldan bastap «Ulttyq qor – balalarǵa» jobasy arqyly kámeletke tolǵansha qar­jy quıylyp otyrady. Osy qarajat­ty bala kámeletke tolǵan soń «Kele­shek» biryńǵaı erikti jınaqtaý júıesin­degi depozıtine biriktirip, bilim alýyna jum­saı alady, – deıdi A.Ibraımov.

Qarjy ortalyǵy basshysynyń aı­týynsha, jınaqtalǵan qarajat oqý aqy­syn tóleýge jetpese, azamatqa saralan­ǵan grant, jeńildikpen kredıt berý, Ult­tyq qordan qarajat berý sııaqty birqatar qural usynylady. Biraq bul – bolashaq­tyń áńgimesi. Atalǵan jeńildikter jıyn­tyǵy «Keleshek» júıesi engizilgen soń iske asady. «Keleshek» júıesinde memle­kettik bıýdjetten bólek ata-analar, zań­dy ókilder, mesenattar jáne taǵy da bas­qa taraptan jarna quıý qarastyryla­dy. Depozıtterdi ashý máselesin retteý «Mem­lekettik bilim berý jınaqtaý júıesi týraly» Zańnyń normalary negizinde júrgiziledi. Osy zańǵa sáıkes salym sharty «Keleshek» júıesine qatysýshy bank pen salymshy arasynda, al saqtandyrý sharty «Keleshek» júıesine qatysatyn saqtandyrý uıymy men saqtandyrýshy adam arasynda jazbasha jasalýǵa tıis. Sondyqtan «Keleshek» júıesine qatysý úshin ata-ana ekinshi deńgeıli bankterde salym ashýy nemese saqtandyrý shartyn jasasýy qajet. Al bilim depozıtin ashý tegin. 

Qostanaılyq ata-ana Azıza Kemel «Aqyl» depozıtin ashyp, balasynyń bola­shaǵyna qarjy jınaqtap jatqanyn aıtty. Árıne, bul balasynyń keleshekte kásiptik ıa joǵary bilim alýyna kepildik bere alady. Biraq ol depozıttiń bankten beriletin paıyzdyq mólsherlemesiniń tómendep kete beretinine alańdaıdy.

– Balam bolashaqta qandaı ýnı­versıtette, qaı mamandyqta oqıtynyn ózi sheshedi. Onyń kezinde grantqa talas kóp bolatyn shyǵar, óıtkeni jyl saıyn­ bala sany ósip jatyr. Bálkim balam tańdaǵysy kelgen mamandyq elimizde oqytylmaıtyn bolar. Aldaǵy ýaqytta qandaı mamandyqtar paıda bolatynyn bilmeımiz ǵoı. Onda shetelge oqytýyma týra keledi. Sondaı jaǵdaıǵa daıyn bolý úshin bilim depozıtin ashqan edim. Depozıt jaqsy, biraq bankten bere­tin syıaqy mólsherlemesiniń ózgere bere­ti­ni tıimsiz. Buryn «Aqyl» depozıti­niń paıyzdyq mólsherlemesi 8,3 paıyz bolǵan. Jaqynda Jusan Bank bilim berý salymy úshin paıyzdyq mólsherleme­ni 15 paıyzǵa deıin kóteripti. «Kele­shek» dıpozıtinde qansha paıyz bolady? «Aqyl» depozıtindegideı paıyz­dyq mólsherlemesi birese tómendep, bire­se joǵarylap turmaı ma? – dep alań­daý­shy­lyq bildirdi A.Kemel.

Ata-ananyń alańy barsha salymshy­ǵa ortaq. Sondyqtan suraǵy da oryn­­dy. Bul saýalǵa A.Ibraımov: «Búgingi tań­da «Aqyl» bilim berý depozıtine mólsher­­le­me bankke nemese saqtan­­dyrý kompanııasyna baılanysty jyl­dyq 14,1 paıyzǵa deıin esepteledi. О́ıt­­keni árbir banktiń paıyzdyq mólsher­le­me­ge qatysty óz saıasaty bar. Oǵan qosa jyl saıyn 5 nemese 7 paıyz mólshe­rin­de memlekettik syıaqy tólenedi. Al «Keleshekke» kelsek, munda syıaqy mólsherin tómendetpeý maqsatynda mı­nıstrlik tıisti zańǵa ózgerister engizý arqyly paıyzdyq mólsherlemeniń eń tómengi shekti mólsherin belgileýge tyrysyp jatyr. Eger tómengi shekti mólsher belgilenip, zańǵa ózgeris engizilse, memleketten beriletin syıaqy mólsherle­me­si sheginen tómen túspeıdi. «Keleshek­ke» qatysatyn ekinshi deńgeıli bank­ter de paıyzdyq mólsherlemeni eń tómen­gi shek­ten tómendete almaıdy. Osy ret­te bas­tapqy jarnaǵa qatysty da aıta ket­kim keledi. Qazir bilim depozıtin ashý úshin keminde 3 aılyq eseptik kór­set­kish kóleminde qarjy salý kerek. Al «Ke­leshek» júıesinde bul talapty alyp tastaý josparlanyp otyr. Iаǵnı jospar júzege assa, bilim depozıtin ashý úshin bastapqy birjolǵy jarna salý mindetti bolmaıdy», dep jaýap berdi.

Qarjy ortalyǵy basshysynyń aıtýynsha, «Keleshek» júıesin engizý eki kezeńnen turady. Birinshi kezeńde bastapqy bilim berý jarnasyn tóleý (bul bıýdjetten beriledi) jáne ózge de máseleler boıynsha qoldanystaǵy zańnamaǵa ózgerister engizý arqyly memlekettik bilim berý jınaqtaý júıesi transformasııalanady. Ekinshi kezeńde memlekettik grant retinde bilim berý salasyndaǵy memlekettik qoldaýdyń basqa da monetarlyq (granttar, kvotalar) sharalary birizdilenedi.

Shyny kerek, qazirgi ata-analar bala­larynyń joǵary nemese odan keıingi (magıstratýra, doktorantýra) bilimdi shetelden alǵanyn qalaıdy. Onyń ústine mamandyǵy elimizde joq bolǵandyqtan, balasyn shetelde oqytýǵa májbúr jandar da bar. Olar bilim depozıtindegi qarajatty sheteldegi oqýǵa paıdalana ala ma? Bul suraqqa A.Ibraımov «Iá», dep jaýap berdi. «Mundaı múmkindik qarastyrylǵan. Qazir qoldanylyp júrgen bilim depozıtinde de sheteldegi oqýǵa qarajatty paıdalanýǵa bolady. Salymshy óziniń jınaqtaryn Qazaq­standa jáne shetelde kásiptik-tehnı­kalyq, joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilimge aqy tóleý úshin paıdalana alady. Munda ata-analar tarapynan josparlaý fýnksııasy iske qosylýy kerek. Iаǵnı ata-ana sheteldegi oqý aqysynyń eń tómengi shegin bilip, óz shotyn toltyrýdyń tıisti kólemin durys boljaýy qajet. «Keleshek» júıe­sinde bastapqy jarna degen bolmaıdy. Maksımaldy somaǵa da shekteý joq. Ata-ana óziniń múmkindikterin eskerip jáne balasynyń bolashaq bilim alý strategııa­syn anyqtaı otyryp, shotty toltyrý kólemin ózi anyqtaıdy», dedi ol.

Iá, bul jerde bári ata-ananyń qarjy­lyq saýatyna, aldaǵyny boljaı bilýine, josparlaý qabiletine baılanysty. Qar­jylyq saýat demekshi, balasynyń bilim alýyna qazirden qarajat jınap, depozıt ashqysy keletin jandar taǵy bir mańyzdy aqparatty bilgeni abzal. «Keleshek» júıesinde depozıt ashqan salymshylar ondaǵy qarjysyna qatysty salyqtan jáne kez kelgen úshinshi tulǵanyń óndirip alýynan qorǵalǵan. Mundaı kepildik ári qarajatqa qamqorlyq qoldanystaǵy «Aqyl» depozıtinde de bar. «Keleshek» biryńǵaı jınaqtaý júıesin engizý kezinde de saqtalady. Kepildik pen qarajatqa qamqorlyqtyń bul túri kredıtin tóleı almaı nemese sotqa ótken qarjylyq daý-damaılar kezindegi shottarynyń buǵattalyp qalýyna qam jeıtin salymshylar úshin mańyzdy. Bilim depozıtine salyq salynbaıdy, banktiń, memlekettiń syıaqysy tolyq saqtalady.

– «Keleshekte» bilim berý jınaqtaý salymynyń qarajatyn el azamaty bolyp sanalatyn úshinshi tulǵanyń paıdasyna ashylǵan (ashylatyn) bilim be­rý jınaqtaý salymyna aýdarýǵa bola­dy. Mysaly, eger ata-ana birinshi ba­la­syna depozıt ashyp, tuńǵyshy grant­­qa túsip ketse, depozıttegi qara­jat­­ty basqa balasynyń atyna aýdara alady. Ári jınaqtardy turǵyn úı jaǵ­daılaryn jaqsartýǵa qaıta baǵyt­taý jaǵy pysyqtalyp jatyr. Osy má­se­le sheshilse, bilim alýǵa qajeti bol­ma­ǵan, jumsalmaǵan depozıttegi qara­jatyn turǵyn úı alýǵa paıdalanýyna múm­kindik beriledi. О́mir bolǵan soń, túrli jaǵ­daılar bolýy múmkin. Mysaly, atyna de­pozıt ashylǵan bala jazataıym qaı­tys bolyp ketse, qarajat barlyq syı­aqysy, paıyzdyq mólsherlemesi saq­talyp ata-anasyna qaıtarylady, – dep naqtylady «Qarjy ortalyǵy» AQ basshysy A.Ibraımov.