Tımýr jáne teńbil dop

Jumyr jerdegi eń jan­kúıeri kóp sport túri fýtbol ekeni daý týǵyzbaıdy. Teńbil dop jarystaryn bir mezgilde mıllıondaǵan adamdar tama­sha­laıdy. О́z eliniń nemese tól klýby­nyń namysy úshin otqa túsýden taıynbaıtyn jan­kú­ıer­ler bar. Fýtboldan álem chem­pıonattary kezinde bes qur­lyqtyń nazary sol chem­pıo­nat­qa aýady. Álemdik dop dodasyn kózben kórý úshin astyndaǵy kóligin satyp, muhıttyń ar jaǵyna sapar shegetin adamdar týraly da estip júrmiz. Mundaı jankúıerler qazaqta da bar. Alash jurtynyń teńbil dopqa degen mahabbaty ótken ǵasyr­dyń 50-60-jyldarynda oıana bastady. Áli esimizde, ekinshi dúnıejúzilik soǵys­tan endi-endi esin jııa bastaǵan qazaq aýyl­dary kún eńkeıe bere dop qýǵan balalardyń dúbirine bólenetin. Sol dý mal óristen qaıtyp, kóz baılanǵansha bir to­lastamaıtyn. Bala­lar­dyń oıynyna qyz­dy-qyzdymen eresekter de aralasyp, qa­ra­paıym aýyldar sha­ńy aspanǵa kóterilip, ar­qa-jarqa bolyp ja­ta­tyn. Ár aýyldyń en taqq­an óz Pelesi, óz Gar­rınchasy, óz Eıse­bıosy bar. Alpysynshy jyldardyń ba­synda baıtaq dalanyń jankú­ıer­leri Tımýr Segizbaevty kýmır qyla bastady. Onyń esimi qazaq balasy úshin Pele men Iаshınnen kem soqqan joq. Keshke ala doptyń býymen, alańǵa qaraı qustaı ushatyn myńdaǵan qara bala Tımýr dese, isher asyn jerge qoıatyn jaǵdaıǵa jet­ti. Boksqumar balalar Sho­qy­r aǵa men Ábdisalandy, kúres­­qumar balalar Ábilseıit pen Amangeldini, voleıbolshy balalar Oktıabr men Jánibekti, jel­men jarysqan qaradoma­laqtar Ámın men Ǵusmandy jarysa jyr­lasa, solardyń báriniń ba­sy kesh­qurym ala dopta qo­sy­lyp, Tımýrdyń qula­ǵyn shýla­ta­tyn. «Oń tizesin qyzyl shúbe­rekpen orap alady eken. Onyń sebebi, oń aıaǵynyń soqqysy jan shydatpaıdy desedi. Son­dyq­tan tóreshiler oǵan oń aıaq­pen tebýge tyıym salyp­ty», «Oń aıaǵynyń soqqysynan qaq­pa­da turǵan maımyl sespeı qatypty», «Tı­mýr qaqpaǵa týra tartqanda qarsylastyń qaq­pa­shysy qaqpa­ny tastaı qashady eken», degen ańyzǵa bergisiz áń­gimeler el ishinde jeldeı esetin. Mundaı sózderge bala túgi­li, úlken­der­diń ózi shúbásiz senip, Tımýrdyń dańqy el ara­synda aspandap turdy. Ol kezde aýyl balasynda jóni túzý dop joq. Qozy-laqtyń terisinen do­ma­laqtap piship, ishin sabanmen, shúberekpen nyǵyzdap toltyr­ǵan dop uzaqqa shydamaıdy. Kıiz doptyń da jaǵdaıy belgili. Biraq sol zamannyń aýzyn ashsa, júregi kórinetin ańqyldaq, aq­kóńil, eńbekqor balalary jaq­sy dop izdep, jasyǵan emes. Qol­da bardy qanaǵat qylyp, Tımýr aǵalaryndaı bolamyz dep, qoldary qalt etse, jarysa dop qýdy. Al Tımýr aýyl jankúıer­leri ańyz qylǵandaı oń aıaǵy­nyń soqqysy adam óltiretin fýtbolshy emes edi. Ras, oń aıa­ǵy­nyń soqqysy aýyr, qarsy qaq­panyń sańylaýyn 30-40 metr­­den dál kózdeıtin mergendigi bar, Odaqtyń sol kezdegi maıtalman mamandary biraýyzdan moıyn­daǵan ataqty fýtbolshy. Qazaq fýtbolshylarynan shyq­qan tuń­ǵysh KSRO sport sheberi. Ol kezde sport masteriniń kúmis jetony aýyldy bylaı qoı­ǵanda, Almatydaǵy talaı myq­tynyń túsine kiretin. Tı­mýr­dyń kópshilikke keńinen ta­nylýyna onyń 1960 jyly ma­myr aıynda Mınskide jergilikti «Belarýs» komandasyna qar­sy oıyny sebep boldy. On toǵyzǵa endi ǵana tolǵan Segizbaev Keńes Odaǵy chempıo­na­tyn­da kósh basyna shyqqan ko­mandanyń qaqpasyna birinen biri ótetin eki gol engizip, aıdy aspanǵa bir-aq shyǵardy. Buǵan deıin «Qaırattyń» sapynda oı­naǵan qazaq jigitteri boldy. Bi­raq olardyń birde-bireýi Tı­mýr­dyń deńgeıine kóterile al­ǵan joq. Osy oıynnan keıin Segizbaev «Qaırattyń» quramyna birjola bekidi. Segizbaev jasyl alańdaǵy aıshyqty qımylymen mıllıondaǵan jastar úlgi tu­ta­tyn tulǵaǵa aınaldy. Ol tek jastardyń ǵana emes, tutas bir respýblıkanyń maqtanyshy bol­­dy. Tımýrdyń jolyn qýǵan myń­daǵan balalar fýtbol úıir­me­leri­ne jazyldy. Segizbaev sol tus­taǵy «qazaqtan fýtbolshy shyq­paı­dy» degen ımperııalyq pıǵyl­daǵy teris túsinikti tas-talqan qyl­ǵan birinshi qazaq fýtbol­shysy. Tımýrdyń tamasha oıy­nyn­m­en qa­nattanǵan Qural­bek Orda­baev, Seıilda Baıshaqov syn­dy Odaq mo­ıyndaǵan teńbil dop sheberleri 70-jyldardyń ba­synda «Qaırat­tyń» sapynan berik oryn tepti. Endi Tımýrdyń esimin asqar shyńǵa kótergen taǵy bir erligi týraly sóz qozǵasaq. 1964 jyly 26 tamyzda Almatynyń «Qaı­raty» KSRO chempıonatynyń kezekti týrynda Máskeýde jergilikti «Spartakpen» jasyl alańǵa shyqty. «Spartaktyń» aryndap turǵan shaǵy. Máskeýde ǵana emes, Keńes Odaǵynyń túkpir-túkpi­rinde «Spartaktyń» tileýlesteri mıllıondap sanalady. Qalyń jan­kúıer máskeýlik fýtbol­shy­lardyń Almatydan kelgen ortań­qol komandany ońaı utatynyna bek senimdi. Biraq Segizbaev bas­taǵan «Qaırat» oıynnyń alǵash­qy mınýttarynan Odaq astana­sy­na beldi bekem býyp kelgenderin ańǵartty. Osy básekede Tımýr Segizbaev «Spartaktyń» qaqpa­sy­na eki dop saldy. «Qaırat» bolsa, óz qaqpasyna dop jibergen joq. Sóıtip, Tımýrdyń komandasy Más­keýdiń tórinde ataqty «Spartakty» jerge qaratty. Sol tarıhı oıyn aıaqtalǵan soń «Spartaktyń» negizin óz qolymen qalaǵan, sovet fýtbolynyń metri Nıkolaı Starostın «Qaırattyń» kıim aýys­ty­ratyn bólmesine arnaıy kelip, Tımýr Segizbaevtyń qolyn qysa­dy. Myqtyny myqty ǵana shyn kóńilden moıyndaıdy degen sóz osyndaıda aıtylsa kerek. Erteńine Keńes Odaǵynyń Más­keýden shyǵatyn ortalyq gazetteri Tımýrdyń «Spartakty» san soqtyrǵan eki goly týraly súısine ári jarysa jazdy. Mıl­lıondaǵan taralymy bar, bedeli zor «Izvestııa» gazeti «Tımýr ı ego komanda» degen taqy­ryppen kólemdi reportaj jarııalady. Jer júzindegi eń úlken memle­ket­tiń mıllıondaǵan jankúıerleri men mamandary qazaq sańlaǵynyń sheberligine tań-tamasha qalysty. Sebebi, Máskeýde «Spartaktyń» qaqpasyna jaýapsyz eki dop soǵý ol kezde múmkin emesteı kórine­tin. Al bárinen qymbaty: Tımýr­dyń bul erligi sol tustaǵy qazaq jur­ty­nyń rýhyn kóterip, márte­besin asyrǵany daý týǵyzbaıtyn shyn­dyq. Myńdaǵan baýyrlary­myz Se­gizbaevtyń dúmpýimen sport shy­ńyn kózdep, namysyn qamshy­laǵany anyq. Osy básekeden keıin Odaq chempıonatynda aldyńǵy sapta júrgen Máskeýdiń SSKA-sy men «Torpedosynyń» basshylary Se­giz­baevty óz qatarlarynan kórgisi kelip, oǵan qolqa saldy. Biraq Tımýr «Qaıratty» qımady. Más­keýdiń namysyn jyrtqannan góri qalyń qazaqtyń múddesin joǵary qoıdy. Áıtse de, qazaq fýtbol­shy­syna Máskeýdiń beldi koman­da­larynyń sóz salyp, ózderine shaqyrýy endi-endi qanat jaıyp kele jatqan qazaq fýtboly úshin zor abyroı edi. Osy derektiń ózi Segizbaevtyń sol tusta keńes fýt­bolyndaǵy jaryq juldyz­dardyń biri bolǵanyn dálel­deıdi. Al sol ke­zeń­degi Keńes fýt­bo­ly­­­nyń deń­­geıi jo­­ǵary bol­dy desek, qa­te­­les­peı­miz. Keńes qura­ma­sy 1960 jy­ly Eýropa chem­pıo­ny atansa, 1966 jylǵy VIII álem chempıo­na­tyn­da tórtinshi oryn­dy je­ńip aldy. «Spartakty» jeńgen oıynnan soń Tımýr Segizbaev «Qaırat» ko­mandasynyń kapıtany bolyp saılandy. Al al­matylyq ko­man­danyń tileýles­te­riniń qatary kún sanap óse tús­ti. «Qaı­rat­tyń» Almaty­da­ǵy oıyndary­na respýblıkanyń túkpir-túkpiri­nen keletin kó­rer­men­derdiń kóbeıgeni son­sha­lyq, oıyn bıletteri birneshe kún buryn satylyp ketetin. Báseke bolatyn kúni Al­matydaǵy Ortalyq sta­dıon­nyń aldy qumyrsqanyń ıleýindeı qaı­nap jatatyn. Oıynǵa bılet izdegen adamda esep bolmaı­tyn. Match baǵdarlamasy da tez satylyp ketýshi edi. Mine, Tımýr bastaǵan Almatynyń «Qaıraty­nyń» el al­dyn­daǵy bedeli osyn­daı bolatyn. Sport jankúıer­leriniń arasynda «Qaırattyń» sol jyldardaǵy ná­tıjelerin, Se­gizbaevtyń neshe jyl dop oına­ǵanyn, qarsy qaq­pa­ǵ­a qansha dop soqqanyn jańylmaı aıtatyn statıster áli de bar. Sebebi, Tımýr men onyń komandasy naǵyz ha­lyq­tyq komanda dáre­je­sine kóte­rile bildi. Myńdaǵan jan­kúıer «Qaırat» oınaıtyn kún­di dál bir aıtýly mereke tá­riz­di asyǵa kútýshi edi. Eger Qazaq­stan­nyń qazirgi ulttyq qura­ma­synda Tı­mýr Segizbaevtyń deń­geıin­de eki-úsh oıynshy bolsa, stadıonǵa jı­nalatyn tileýlester qatary bú­gingiden áldeqaıda kóp bolar edi. Qadirli aǵaıyn, endi Tımýr Sanjarulynyń ata-anasy, ataq­ty fýtbolshynyń balalyq shaǵy týraly az-kem áńgime qozǵasaq. Ákesi Sanjar zań salasy boıyn­sha Máskeýde uzaq jyl jaýapty qyzmetter atqaryp, odan keıin Qyrǵyz KSR-i Joǵarǵy Sotynyń tóraǵasy boldy. Keıin Almatyǵa aýysyp, Qazaq KSR Mınıstrler Keńesinde qyzmet istedi. Tımýr­dyń anasy Jibek on tórt qursaq kótergen eken. Tımýr balalary­nyń úlkeni. Fýtbolshy aǵamyz Semeı qalasynda dúnıege kelipti. Býyny qatpaǵan qara bala shańǵy tebedi, júzedi, basketbol, hokkeı oınap kóredi. Biraq eshqaısysyna turaqtamaı, aqyry teńbil doptyń sońyna túsedi. Tımýr Sanjaruly bala kezinde Almatydaǵy 28 panfılov­shy­lar parkindegi alańda ar­mansyz dop qýǵan eken. Odan soń Gorkıı parkindegi «Spartak» sta­dıo­nynda ornalasqan sport mek­tebinde bilikti bapker Georgıı Kozelkodan dáris alady. Ákesi Sanjar ulynyń sportty tańdaǵanyn jaqtyra qoımaıdy. Áıtse de, eńbekqor bozbala «Qaı­rattyń» sapynda oınaı bastaǵanda, áke kóńili jibip, batasyn beredi. Tımýr Segizbaev «Qaıratta» on jyl oınap, 1970 jyldyń mamyr aıynda eski ja­raqat­ta­ry maza bermegen soń oıyn­shy­lyq kásibin doǵardy. Birneshe jyl «Qaırattyń» kapı­tany bolǵan Segizbaev tól ko­man­dasynyń sa­pyn­da 168 ret alańǵa shyqqan eken. Sol jyly ol KSRO chempıonatynyń «B» kla­syndaǵy Qyzylordanyń «Avtomobılıst» koman­da­sy­nyń tizginin ustaı­dy. Birinshi aınalymnan soń 21 komandanyń ishinde 14-15 orynda kele jatqan Syr boıy fýt­bol­shylary ekinshi aına­lymda eren qımylǵa ba­sa­dy. Aqyry, ne kerek, Segizbaev baptaǵan qy­zyl­ordalyq ujym maý­sym qorytyndysynda al­tynshy oryndy jeńip ala­dy. Bul degenińiz tálimger­lik qyzmetke jańa kirisken jas maman úshin jaq­sy nátıje edi. Tımýr Segizbaev 1971 jyly Qaraǵandynyń «Shah­ter» komandasynyń bas bapkeri bolyp taǵa­ıyndalady. KSRO chem­pıonatynyń birinshi to­byn­da oınaıtyn qara­ǵan­dylyq fýtbolshylar Se­giz­baevtyń basshylyǵy­men 22 komanda synǵa tús­ken alaman báı­ge­de toǵy­zynshy orynǵa ıe bolady. Chempıonat barysynda Tımýrdyń komandasy Dnepro­petrovskiniń «Dnepr», Kýıby­shevtiń «Krylıa Sovetov» sekildi azýly qarsy­las­tardan, sony­men qatar, Túr­ki­menstan, Tájik­stan, Qyrǵyz­stan, Moldova, Lat­vııa, Lıtva respýblıka­lary­nyń betke ustar komandalarynan basym túsedi. Sóıtip, tamasha oıynshy retinde Keńes Odaǵyn moıyndatqan Tımýr Sanjar­uly bapkerlik biligimen de kóp­ke tanyla bastaıdy. 1976 jyly Segizbaev óziniń uzaq jylǵy úzeńgiles dosy Stanıslav Kamınskıımen tize qosyp, «Qaıratty» Keńes Odaǵy chempıonatynyń birinshi toby­nan joǵary topqa alyp shyǵa­dy. Oıynshy kezinde Zenkın, Glebov, Keller, Sevıdov, Kotlıarov syndy ustazdarynyń lek­sııa­laryn jazyp alyp, tal­daýǵa daǵdylanǵan Tımýr San­jaruly «Qaıratty» baptaı júrip, ká­dim­gideı ysylady. Endigi jerde bapker Segizbaevpen nebir bilikti jattyqtyrýshylar amalsyz sanasatyn boldy. Tımýr Segizbaev Túrkimenstannyń astanasy Ashhabadqa eki ret arnaıy baryp, sol eldiń túlegi Qurban Berdyevty «Qaırat­tyń» sapy­na qosty. Iаǵnı, Ber­dyev­taı tamasha fýtbolshynyń Keńes Oda­ǵyna keńinen tany­lýyna Segizbaev tikeleı úles qosty. Ataqty fýtbolshy Vladımır Nıkı­ten­kony da «Qaı­ratqa» alyp kelgen Tımýr Segizbaev bolatyn. Tabıǵatynan zııaly, shyǵar­mashy­lyq izdeniske jete mán beretin Tımýr Sanjaruly bap­taǵan Almatynyń «Qaırat» ko­mandasy 1986 jyly KSRO chem­pıonatynyń qorytyndy­syn­da 7-orynǵa taban tiredi. Osy maý­symda «Qaırat» Keńes Odaǵy­nyń nebir myqty koman­dalary­nan basym tústi. Al­ma­ty­lyq fýtbolshylar 1960 jyl­­dan beri KSRO chem­pıonatynyń joǵary to­bynda 8-orynnan bıik kóteri­lip kórmep edi. Se­gizbaevtyń bul jetistigi qazaq maman­da­ry­nyń fýtbol sala­synda da nesibesi mol ekenin ańǵartsa kerek. Áńgimeni túıindeı kele, qazirgi tańda qazaq fýtbolyna Tımýr Segizbaevtaı aqyldy da qaıratty oıynshynyń, dál osy kisideı bilimdi ári alǵyr bap­kerdiń jetispeı turǵanyn aıt­qy­myz keledi. Tımýr San­jar­uly qazaq fýtbolynyń baǵyna týǵan tulǵa. Teńbil dop shyńyna alǵash qulash sermegen sańla­ǵy­myz Segizbaev ekenin jas urpaq bile júrsin degen oımen osy maqalany hatqa túsirdik. Temirhan Dosmuhambetov, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń keńesshisi, QR Ulttyq Olımpıada Komıtetiniń prezıdenti.