Záýlim úıdiń terezesinen aq qarly silem­derge kóz tige qa­rap, biraz únsiz oty­ryp qalǵan Baı­tuma qarııanyń júzi­nen aýylǵa degen saǵynyshtyń tabyn sezgendeı boldym. Átteń, aıaqasty ota jasatpaǵanda bálkim, balalaryn qolqalap áldeqashan aýylǵa tartyp keter me edi, kim bilsin?.. Ǵasyr kýágeri úshin myna jaryq álemniń ystyǵy da, sýyǵy da aýyl ómirimen astasyp jatqandyǵy aqıqat. 

Baıtuma Turaruly týyp-ósken óńir Táńir taýdyń baý­raıyndaǵy shuraıly ólke – Raıymbek aýdanynyń Shalkóde aýy­ly. Alǵash ashylǵan mektepte Narynqol ólkesinde oqý-aǵartý salasynyń uıym­das­tyrýshysy ári aýyl mektep­teriniń kóbeıýine zor úles qosqan, búginde eń­bek­teri áde­bıetimizdiń qorynda saqtal­ǵan aqyn, pýblısıst Málikajdar Qulmu­hanbetovten tálim alǵan. 

«Balalyq shaǵym Eltaıda ótti. Ákem orta sharýa adamy bo­latyn. Qolǵabysqa jarap qal­ǵan kezim, qasynan bir eli de qalmaımyn. Sondaı kúnderdiń birinde úıge bylǵary kúrteshe kıgen atty kisi kelip tústi. Turar ákem «Qonaqtyń atyn baılap, jemshóp salyp, sý berip qoı», – dedi. Tapsyrmasyn qalt etpeı oryndap qoıdym. Beıtanys qonaqúıge túnep qaldy. Tańerteń tursam, ol kisi ketip qalǵan eken. Úlken kisilerdiń áńgimesinen ańǵarǵanym, men atyn sýarǵan kisi qazaqtyń birtýar azamaty Oraz Jandosov bolyp shyqty. Ákemdi sol úshin jaýapqa alyp, Oraz Jan­dosovtyń bul mańǵa kelip-ketýiniń sebepterin surap, tıisti oryndardyń qaıta-qaıta shaqyrtqany bar» dep jadyna túıip qalǵan osy bir oqıǵany esine aldy. Al atasy Jumabek 1916 jylǵy ult-azattyq kóteri­lisine qatysqan. Ákesi Tu­rardyń esimi jurtshylyqty kolhoz uıymdastyrýǵa úndegenderdiń qatarynda atalady. 

«Úlken atam Itbala batyr ja­ıyndaǵy tarıhı málimetter áli de zert­teýdi qajet etedi. Itbala batyr Tezek tó­re­niń sarbazy, son­daı-aq ǵalym, etnograf Shoqan Ýálıhanovtyń ekspedısııa­synda bolǵandyǵy týraly málimetter jaıynda az-kem aqparattar bolǵany bol­­masa derekterge áli qanyq bola qoı­ǵan joqpyn. Al bala kúnimde It­bala batyr týraly estigen ańyz-áńgimeler men sha­ńy­raq buıymdarynyń arasynan jıi kez­destiretin kóne áshekeıler sol tarıhı ke­zeńderden habar berse kerek-ti», – deıdi kónekóz qarııa. 

Búginde 100 jasqa tolyp otyrǵan qart ustazdyń áńgi­mesine qarap, júrek túkpi­rin­de qattalǵan ótken ómir ótkel­derin jadynan alystata qoım­aǵandyǵyna kóz jetkize tústik. Shákirt tárbıeleýge qa­tysty ár áńgimesin súıispenshilikpen, dı­daryna qan júgire otyryp baıandaýynan ol kisiniń us­tazdyq kásibine degen erekshe yn­­tyzarlyǵy baıqalady. Ja­lańash aýylyndaǵy onjyldyq mek­­tepti aıaqtap, eńbek jolyn 1939 jyly Aqbeıit aýylyndaǵy jetijyldyq mek­­­tepte fızıka-matematıka­ pán­­deriniń mu­­ǵalimdiginen bastaǵan Baıtuma ustaz kóp uzamaı ás­ker qataryna alyndy. 1941 jy­ly Polsha men Ýkraına she­karasynda áskerı oqý-jatty­ǵýlarynan ótip jatqanda II dú­nıejúzilik soǵys bas­­­talady. Surapyl soǵys jyldary bi­limdi jandardyń tá­jirıbesi maıdannyń tó­tenshe is-qımyl­daryna aýadaı qajet edi. Mektepte fızıka-matematıka pánderin múdirmeı meń­gergen jaýyngerdi maıdan shebindegi tut­qıyldan soqqy beretin ádis­terge ju­myldyrdy. Kez kelgenge tapsyryla bermeıtin dy­­bys ustaıtyn qural men pro­­­jektor jaryǵyn basqarǵan jaýynger Baıtuma Turaruly jaý ushaǵynyń al­ǵan baǵytyn dybys arqyly baqylaı ala­tyn zerektik qasıetimen de erekshelengen. Jaý ushaǵynyń kózin joıýdaǵy er­likteri «Krasnaıa zvezda» ortalyq ás­kerı gaze­tindegi maqalalarǵa arqaý boldy. Baıtuma Turaruly Lvov qa­lasynan keıin Kıev, Harkov qalalaryndaǵy, Kav­kazda áýe qaýipsizdigi operasııalaryna qa­tysty. Tipten, esepke júırik dep so­­ǵysta jabdyqtaýshy min­deti de qatar tap­syrylǵan eken. 

Soǵys aıaqtalǵannan keıin Japonııaǵa barýǵa qurylyp jatqan arnaıy armııa qa­tarynda Qyrymǵa alynady. Osy ke­zeń­­de soǵystyń aıaqtalýy Qyrymdaǵy áske­rı­lerdiń elge qaıtýymen jalǵasyn tapty. 

Surapyl maıdan paraqta­rynda buǵyp qalǵan bir oqı­ǵa­nyń syryn Jeńistiń 25 jyldyǵyna oraı «Sosıalıstik Qazaq­stan» gazetinen Baıtuma Turarulyn iz­destirgen hat kelgennen keıin ashýǵa tý­ra keldi, deıdi áńgimemizge aralasqan Mı­ra Baıtumaqyzy. Gazet oqyrmany re­­tinde hat ta óz ıesin tez tapqan bolýy­ ke­­­­rek. Hat sońynda maıdandas qyz­­dar­dyń esimderi tizile jazylypty. 

– Mi­ne, osy ­kezden bastap kelgen hat­tyń­ mán-jaıyna qarap, ákemizdiń maı­dandaǵy ómi­rin túsine bastadyq... «A zo­rı zdes tıhıe» fılmin úz­beı qa­rap oty­rýynyń da syryn sodan keıin uǵyn­ǵan­daı boldyq, – deıdi Mıra apa­ıymyz. Baı­tuma Turaruly 1944 jyly áıel­der batalonynda starshına qyzmetin at­qarady. Názik jandylardyń toq júrýi úshin arpany untaqtap, qýyryp bergen kez­deri úlken qamqorlyǵynyń nyshanyn­daı. 

Soǵys aıaqtalǵannan keıin Máskeýde qalýǵa múmkindigi bola tura, Baıtuma qa­rııa aýylda qalǵan áke-sheshe men baýyr­lardyń taǵdyryna alańdaýly kúı keshti. Osylaısha 1939 jyldyń qarasha aıynda áskerlik mindetin óteýge ketken Baıtuma Turaruly 1945 jyldyń jeltoqsan aıy­nyń sońyna qaraı el-jurtqa oralady. О́zi joqta kenje inisi Uzaqbaıdyń dúnıege kelgeninen de beıhabar edi. 1949 jyly ákesi Turar aýyr naýqastan 53 jasynda dúnıe salǵannan keıin eki qaryndasy men eki inisin tárbıelep ósirýdi óz mindetine alady.

Maıdan shebinen elge orala salysymen kóp uzamaı ol aýdandyq partııa komıtetiniń shaqyrtýymen komsomol uıymynyń hatshylyǵyna usy­nylady.

Alaıda aýyl soǵys­tan keıingi aýyr jyldarda bilimdi ustazǵa zárý bolatyn. Ustazy, ol kezde mektep dırek­tory Maqsat Belasarovpen aqyl­dasa ke­le bilimniń sońyna túsip, muǵalim bolyp qalýdy aldaǵy ómirine maqsat etedi. «Bas­shy tabylar, al bolashaq urpaqqa bilim beretin bilikti muǵalim aýa­daı qa­jet» degen ustaz sózin jadyna túıedi. Osy­laısha Baıtuma Turaruly Narynqol orta mektebinde fızıka-matematıka páni­niń muǵalimi qyzmetinde eńbek ete júrip joǵary oqý ornyn bitiredi, osy mektep­te qyzmet istep júrip ómirlik jary Shy­narmen tabysady. 

Sanaly ǵumyryn urpaq tárbıesine arnaǵan Baıtuma aqsaqaldyń eńbek jo­ly búginde kópshilikke ónege. Eńbek Qyzyl Tý ordeniniń ıegeri atanyp, Keńes Odaǵy ha­lyq-aǵartý isiniń ozaty tósbelgisimen mara­pattalady. Osy qyryq jyl ustazdyq ǵumyrynda kóptegen matematıkter men fızıka salasynyń maı­talmandaryn tárbıelep shyqty. Mate­matık ustazdan tálim alǵan Aýjan Saqa­bekov, Káden Bapaev, Tileýhan Alǵazıev, Oraz­han Ramazanqyzy, Battalhan Ja­mal­dınov, Joldasbaı Nesipbaev, Ul­týǵan Aıdarova syndy matematıkter­ jáne basqa da kóp­tegen shákirtteri ár salada jemisti eńbek etip júr. Al qarııanyń nemeresi, ál-Fa­rabı atyn­daǵy QazUÝ oqytýshysy 30 jas­taǵy Oljas Turardyń fılosofııa doktory (PhD) dárejesine jetýi atasynyń maq­tanyshy. Nemereleriniń barlyǵy da joǵary bilimdi. Biri Sankt-Peterbýrgta bol­sa, ekinshisi Máskeýde eńbek etedi.

Qalanyń dúbirli álemimen astasyp­ jatatyn kúndelikti tirshilikke beıjaı qaramaıtyn ardager ustaz el ishi jańa­lyqtaryn qadaǵalap da otyrady. «Egemen Qazaqstan» gazetiniń turaqty oqyrmany retinde ár nómirin muqııat qarap, aýyl-aımaq azamattary jaıly jazylǵan derekter men tarıhı maqalalardy qyzyǵa oqı­dy. 

«Kózáıneksiz júrýińizge qaraǵanda kó­rý qabiletińiz joǵary ǵoı deımin» degen saýalymyzǵa «Arǵy atam Itbala batyr mergen bolǵan desedi, olaı bolsa kózim­niń qyraǵylyǵy sol kisiden daryǵan bolýy kerek» dep jymııa jaýap bergen qarııa kezekti suraǵymyzdyń raıyn uq­qandaı, «Adamnyń jany taza bolsa, táni de saý. Rýhanı ustanymy joǵary bolsa, aınalasyna shýaǵyn tógip júredi, úl­gi-ónegesi basqalarǵa darıdy. Alla bergen uzaq ómir súrýdiń qupııasy da osymen astasyp jatsa kerek-ti», – deıdi. Iá, qyryq jylǵa jýyq ustazdyq kásibi men jaýyngerlik tártipti ómirine arqaý etken Baıtuma Turaruly bir mezgil shahmat oınap turýdyń da paıdasy kóp ekenin aıtady. As-sý ishkende erekshe kútim talǵamaıtyn qarııa qoı eti men sorpasynyń adamǵa berer kúsh-qýaty zor dep biledi. Búginde jeti bala ósirip, nemere-shóberelerine meıirimin tógip otyrǵan qart ustaz kóktem týyp, naýryz kelse aýyldaǵy el-jurtymen qaýyshsam dep armandaıdy.

Elvıra SERIKQYZY,

«Egemen Qazaqstan»

ALMATY