Aımaqtar • 16 Mamyr, 2019

1 500 000 sýret – soǵys shejiresi

Tarazdaǵy Baýyrjan Momyshuly atyndaǵy «Erlik» memorıaldyq kesheniniń qorytyndysy sekildi Jeńis kúni onyń «Dańq» zaly ashyldy. «Dańq» zalynyń sáni men saltanaty keliskenin, taǵylymy mol ekendigin kórmege kelgen árbir azamat birden túsinedi.

Egemen Qazaqstan

О́tken jyly Jeńis kúni ashylǵan, jańarǵan jáne jańǵyrtylǵan Baýyrjan Momyshuly atyndaǵy saıabaq qazir shyn máninde jambyldyqtardyń ǵana emes, búkil qazaqstandyqtar erliginiń aınasy ispettes. Munda dańqty qolbasshy Baýyrjan Momyshulynyń eskertkishi, Máńgilik alaý, tyl eńbekkerlerine, Aýǵan soǵysynyń ardagerlerine arnalǵan eskertkish-belgiler, ıadrolyq qarýdan bas tartý monýmenti asqaqtap tur. Bıyl osy «Erlik» keshenin «Dańq» zaly tolyqtyra tústi. Sándi de saltanatty ásem ǵımarattyń aýmaǵy 1500 sharshy metr jáne eki qabattan turady.

«Dańq» zalynyń birinshi qabaty 1418 kúnge sozylǵan tarıhtaǵy eń qasiretti de qaıǵyly ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa arnalǵan. Zaldyń ár qabyrǵasyndaǵy 1,5 mıllıonnan astam sýret shyn máninde ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń shejiresi ispettes. Ekspozısııalardaǵy kez kelgen qujattyń arǵy jaǵynda adam taǵdyry turǵanyn túsinip, túısigińizge túıseńiz, júregińiz tolqıtyny sózsiz. Munda jambyldyq Keńes Odaǵynyń Batyrlary men maıdangerlerdiń jeke qujattary, qarýlary, soǵysta paıdalanǵan jeke zattary, maıdan hattary, taratylmaı qalǵan qara qaǵazdar, medaldary men ordenderi, tyl eńbekkerleri týraly málimetter jáne sol kezeńniń qural-saımandary oryn alǵan.

Batyr Baýyrjannyń maýzerin qyzyqtaýshylar óte kóp boldy. Sebebi osy «Dańq» zalynyń ekinshi qabaty tolyǵymen Keńes Odaǵynyń Batyry, halqymyzdyń qaharman uly, dańqty qolbasshy Baýyrjan Momyshulynyń erligi men shyǵarmashylyǵyna arnalǵan. Tap osy jerde «Baýyrjantaný» zertteý ortalyǵy turaqty jumys isteıtin bolady.

«Dańq» zalyna kirgende siz erekshe áserde bolasyz. Uly Otan soǵysy jyldarynyń áýeni jan dúnıeńizdi bılep alady. Soǵys jyldarynyń ánderimen birge ataqty dıktor Levıtannyń daýysy úzdiksiz estilip turady. Soǵystyń shejiresin aıǵaqtaıtyn sýretter men tarıhı qujattar «Dańq» zalynyń qabyrǵalarynda aıshyqtalǵan. Endi osy qabyrǵalardaǵy kórinister men tarıhı qujattar týraly qysqasha aıta keteıik.

Birinshi qabyrǵada ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń bastalǵan sáti men Máskeý túbindegi shaıqastar beınelengen. Nemis fashısteri 1941 jyldyń 7 qarashasynda «KSRO-nyń astanasyn» basyp alyp, Qyzyl alańda jeńis sherýin ótkizýdi josparlaǵany belgili. Bul josparlarynyń oryndalýyna Almatyda jasaqtalǵan 316-atqyshtar dıvızııasy kedergi jasady. Panfılovshylar Volokolam tas jolynda erliktiń eren úlgisin kórsetti. 28 batyrdyń erligi sol jyldary búkil álemdi tańdaı qaqqyzdy. Solardyń arasynda Qordaıdyń qos qyrany Nıkolaı Belashov pen Nıkolaı Moskalenko da bar edi. Al Máskeýdi qorǵaýda jerlesimiz Baýyrjan Momyshuly qolbasshylyq etken batalonnyń jeńisti joly áli kúnge deıin áskerıler arasynda ańyzdaı aıtylady.

Ekinshi qabyrǵada 1941 jyldyń 8 qyrkúıeginen bastalyp, 872 kúnge sozylǵan Lenıngrad blokadasynyń shejiresi beınelengen. Qorshaýda qalǵan 2 mıllıonnan astam balanyń arasynda endi ǵana táı-táı basqan 400 myńdaı óskin bar edi. Azyq-túliktiń, janar-jaǵarmaıdyń jetimsizdiginiń zardabyn tartqan lenıngradtyqtar qyrylyp jatty. Eresekter kúnine 30 gramm, balalar 50 gramm nandy kartochkamen aldy.

Osyndaı bir aýyr kezeńde uly aqyn Jambyldyń «Lenıngradtyq órenim» atty tarıhı tolǵaýy qasirettiń zardabyn tartyp jatqan lenıngradtyqtarǵa rýhanı azyqtyń taýsylmas qory bolyp quıyldy. Sonymen birge Lenıngradty qorshaýdan bosatýda keńes áskerleriniń quramyndaǵy qazaqstandyqtar, onyń ishinde jambyldyqtar jaýmen arystansha arpalysty. Qaharmandyq pen erik-jigerdiń, janqııarlyqtyń óshpes ónegesin kórsetti. Qabyrǵalardaǵy sýretter sol bir sátterdiń qaıǵyly, qasiretti kórinisterin kóz aldyńyzǵa ákeledi.

Úshinshi qabyrǵada keńes jaýyngerleriniń Stalıngrad shaıqasyndaǵy, Kýrsk doǵasyndaǵy erlikteri, Almatyda jasaqtalǵan 100-derbes ulttyq atqyshtar brıgadasynyń quramynda shaıqasqan mergen Ybyraıym Súleımenovtiń, qazaqtyń batyr qyzy, pýlemetshi Mánshúk Mámetovanyń, taǵy da basqalardyń erlikterine qanyǵasyz. Endi bir sátte Jambyl oblysynyń Merki aýdanyndaǵy Aspara aýylynyń mańyndaǵy Qyzylsaıdy aralap, maıdannan jaqsylyq habar kútip júrgen «Qara kempirdi» kóresiz.

Jerlesimiz, aqyn Jaqsylyq Sátibekovtiń bul dastanyndaǵy oqıǵa kimdi de bolsa beıjaı qaldyrmaıdy. Al teatr ardageri, dramatýrg Álibek Ámzeulynyń «Qara kempir» pesasy on jyl boıy úzilissiz Muhtar Áýezov atyndaǵy akademııalyq drama teatrynda qoıylǵany belgili. 9 mamyr kúni osy spektakldi qazaqstandyqtar «El arna» telearnasy arqyly taǵy da tamashalady. Bir sózben aıtqanda, maıdanǵa eń jaqynyn attandyrǵan ananyń, ákeniń, baýyrdyń, jardyń ortaq kelbetin keskindeıtin «Qara kempir» beınesi árdaıym este qalatyny anyq.

1944-1945 jyldarǵa arnalǵan qabyrǵada Reıhstagqa tý tigý barelefine oryn berilgen. Quzǵyndar uıasynyń bıigine eń alǵash tý tikkender qazaqstandyqtar ekeni tarıhtan belgili. Al solardyń arasynda Raqymjan Qoshqarbaevpen birge qanattas shaıqasqan, olardyń jolyn arshýda eren erliktiń úlgisin kórsetken Jambyl aýdanyndaǵy Qarakemer aýylynyń turǵyny Áset Kempirekov te bolǵanyn ekiniń biri bile bermeıdi. Ol kisiniń medaldary taǵylǵan pıdjagi osy «Dańq» zalynyń tórinen oryn alǵan.

Jańadan ulyq mereke kúni esigin aıqara ashqan «Dańq» zaly kimdi de bolsa tebirentpeı, tolǵandyrmaı qoımaıdy. Osydan seksen jylǵa jýyq ýaqyt buryn bolǵan qasiret pen qaıǵyny aıǵaqtaıtyn tarıhı qujattardyń quny óte joǵary. Sondyqtan da oblys ákimdiginiń Mádenıet, arhıvter jáne qujattama basqarmasynyń kóp izdenisiniń nátıjesindegi ekspozısııalardyń dáıektiligi men tartymdylyǵy erekshe. Zaldy tamashalaǵan kez kelgen adam osylaı dep tebirene, tolǵana oı qorytqanyn kózimiz kórdi. Urpaqty otansúıgishtikke tárbıeleıtin taǵylymdy is-sharalar árqashanda qymbat. «Erlik» memorıaldyq keshenin salýda, jańǵyrtyp, tolyqtyrýda oblys ákimi Asqar Myrzahmetov osy máseleni alǵa maqsat etkeni kórinip tur. Keshegi tarıhsyz bolashaq bulyńǵyr bolatynyn eske alatyn bolsaq, ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń taǵylymdy tustary – biz úshin jas urpaqty patrıotızmge tárbıeleýde ortaımas qazyna.

Maqulbek RYSDÁÝLET,

Qazaqstan Jýrnalıster odaǵynyń múshesi, jazýshy

Jambyl oblysy

Kúnniń mańyzdy jáne ózekti jańalyqtaryn «Egemen Qazaqstan» telegram kanalynan oqyńyz