Talas Omarbekov: Jer betinde qazaq sııaqty qasiret kórgen halyq joq

 – Siz shań basqan arhıv qujattaryn aq­ta­ryp, qazaq halqynyń keńestik ke­­zeń­degi qasiretti tarıhyn tereń zert­tegen ǵalymsyz. Arhıvtegi ashy shyndyq týraly qujattarmen alǵash tanysqan kezde qandaı kúıde bol­dy­ńyz? 

– Bizdiń qazirgi Prezıdent arhıvi bu­ryn partııanyń Ortalyq Komıtetiniń arhıvi bolǵan. Zertteýdi alǵash sodan basta­dyq. Artynsha Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń arhıvi, Ishki ister mınıstrligi, Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń arhıv­teri sekildi vedomstvolyq mura­ǵat­tarmen tanystym. Qazaqstannyń je­ti oblysynyń arhıvin aqtardym. So­lar­dy aqtaryp otyryp jaǵamdy usta­­dym. Qatty tańdanǵanym jáne qat­ty ashyn­ǵanym sol, asharshylyq kezin­de­gi bosqyn­shylyqqa qarsy derekter aıaq alyp júrgisiz. Qazaqtyń qalaı bosqynshylyqqa ushy­raǵany, ár aýdan, oblystardaǵy bos­qyn­shylyq, basqa ólkege barǵandaǵy jaǵ­daı­lary týraly adam estise nanǵysyz máli­metterdi keziktirdim. 

Qatty qynjylǵanym, bizdiń oqyp, jazyp júrgen tarıhymyz múlde basqa tarıh bolyp shyqty. Shyn mánindegi tarıh adamdardyń ashtyqtyń zardabynan jylannyń, tasbaqanyń etin jegeni, bosyp ketkeni, kómýsiz qalǵany týraly buryn­ǵylar aýyzsha aıtqan tarıh ekenin bildik. Dese de olar aýyzeki ǵana aıtylyp, resmı derek bolmaǵandyqtan onsha mán bermegenimiz ras. Al qol qoıylyp, mór basylǵan qasiretti qujattardy kózben kórgende júregim aýyrdy. Osynshama qasiretti jasyrýdyń ne qajeti boldy eken degen oıǵa keldim. Kózi kórgen adamdardyń tiri bolsa da jasyryp otyrǵany qalaı dep qapalandym. Mine, osy áserden áli kúnge deıin aıyǵa almaı kelemin. 

 – Arhıv derekterine úńilip, aqtań­daq­tar aqıqatyna kóz jetkizgen sa­ıyn «Nege?» degennen bastalatyn sa­na­­myzda sansyz saýal týyndaıdy. Bol­­shevıkterdiń bassyzdyǵynan nege qazaq halqy sonshalyqty zardap shek­ti? Nege náýbet qazaq halqynyń basyna tóndi? 

– Lenın bastaǵan bolshevıkter 1917 jyly qazanda bılikti basyp alǵanda, bolshevıktik partııa músheleriniń sany 24 myń adam bolǵan eken. Jıyrma tórt myń adam bılikti basyp alady dese sener me edińiz? Senbeısiz. Olar búkil Reseıdegi bılikti bir kúnniń ishinde basyp aldy. Halyq olardy qa­laı qoldady, nege qarsy bolmady? By­laı qarasańyz ap-anyq terrorıstik áre­ket. Al basyp alǵan sebebi olar ma­ńyz­dy úsh qujat qabyldady. Keıinnen bul bolshevıkterdiń ekijúzdiligin áshke­re­le­gen jalǵan qujattar bolyp shyqty. Birinshi dúnıejúzilik soǵysty kadetter men eserler toqtata almady, toqtatqysy da kelmedi. Eń úlken qateliktiń biri mine osy boldy. Bolshevıkter partııasy bılikti basyp alǵan sátte Bitim týraly dekret qabyldady. Batys Ýkraına, Batys Belorýssııa, Polsha, Baltyq boıy elderiniń barlyǵyn Antanta odaǵy elderine berip jiberdi. Sóıtti de soǵysty toqta­taıyq dep, Bitim týraly dekret qabyl­dady. Osylaısha okoptaǵy búkil soldattar, teńizdegi barlyq teńizshiler bir kúnde bolshevıkter jaǵyna shyǵyp ketti. Osylaısha tutas armııany eshqandaı kúshtemeı-aq ózderine qaratyp aldy.

 Ekinshi dekret jer týraly. Jerdiń ma­ńyzdy másele ekenin túsingen Lenın osyǵan basymdyq berdi. Jerdi sharýa­larǵa jekemenshikke beremiz degen sheshim qabyldady. Osydan keıin sharýa­lar memleketi sanalǵan búkil Reseı bol­she­vık­terdi qoldady. Biraq bolshevıkter aıt­qan sózderin oryndamaı, azǵantaı ýaqyt­tan keıin jerdiń bárin tartyp alyp kolhoz, sovhozdarǵa taratyp berdi. Mine, eki­júzdilik. Úshinshi qujat Qanalǵan, ezilgen eńbekshi halyqtardyń deklarasııasy dep ataldy. Qanalǵan, ezilgen dep, qazaq, ózbek, Kavkaz halyqtary sııaqty­lar­dy aıtyp otyr. Solardyń bári óziniń jeke memleketin quryp, táýelsizdigin alý quqyǵyn moıyndaımyz dep soqty. Osylaı azattyqqa umtylǵan ulttardyń bári de áp-sátte bolshevıkterdiń jaǵyna shyǵa keldi. 

– Qazaqstanda Keńes ókimetine qar­sy alǵashqy kóterilis 1929 jyldyń kúzinde Taqtakópir aýda­nynan bastaý alyp­­ty. Eger osy kóterilisten keńes bı­ligi der kezinde sabaq alǵan bolsa, qazaq halqy sonshalyqty qyrǵynǵa ushy­ramas pa edi, qalaı oılaısyz?

Bul kezderi qazaqtardyń ózi bolshe­vık­terdi jaqtaıtyndar jáne alashordany qoldaıtyndar bolyp ózara ekige bólinip ket­ken bolatyn. Tipti Alashordany jaq­taı­tyndardyń qatary sırep, keńestik bılikti qoldaıtyndardyń qarasy arta túsken-di. 1928 jyly qazaqtyń iri baılary túgel kámpeskelenip, qazaq aýyldary basshysyz qaldy. Alashordanyń túbine buǵan deıin-aq jetip tyndy. Osyndaı jaǵdaıda bul kóterilis ádiletti kóterilis dep aıtatyn adam shyǵa ma? Shyqqan joq. Qazaqtyń óz arasynan da mundaı adam tabylmady. Bertinge deıin bul antısovettik kóterilis dep aıtylyp keldi.

– Tarıhı derekterge súıensek, tek 1929 jyldyń 15 jeltoqsanynda ǵana astyq da­ıyndaý naýqanyna baı­la­nys­ty 30 myń 800 adam qýǵyn-súr­ginge ushyraǵan kórinedi. 1928 jyl­dyń 1 qazanynan 1929 jyldyń 1 jeltoq­sa­­nyna deıin osy naýqanǵa baılanysty 125 adam atylǵan. Máskeýge hat joldaǵan halyq sharýashylyq esebiniń bastyǵy Samatovtyń máli­me­tine qarasaq, 1930-33 jylǵy ashar­shy­lyqta Qazaqstandaǵy halyqtyń sany 3 ml­n 397,5 adamǵa kemigen. Onyń kóbi qýǵynǵa ushyrap, 1 mıllıony bosyp ketken. Sonda 2 mln adam qyrylǵan bolyp esepteledi. Muny qazaq halqyna jasalǵan genosıd demegende ne deımiz?

– Aldymen genosıd degen ne? Sony anyqtap alaıyq. Genosıd týraly 1948 jyly BUU konvensııa qabyldady. Qysqartyp aıtar bolsam, munda «Belgili bir rýdy, taıpany, ultty nemese halyqty joıyp jiberý úshin bılik tarapynan qasaqana jasalǵan qastandyq. Sonyń nátı­jesinde halyqtyń qyrylýyna alyp kelgen sharalar genosıd dep baǵa­la­na­dy» dep jazylǵan. 1931-1933 jylǵy ashar­shy­lyqtaǵy qazaqtyń qasireti tikeleı bılik­tiń tarapynan jasaldy. Sondyqtan genosıd dep aıtýymyzǵa týra kelip-aq tur. Osynyń saldarynan qazaq halqynyń jartysyna jýyǵy qyrylǵan. Qazaqstan Joǵarǵy Keńesi komıssııasynyń 1992 jylǵy resmı sheshimi boıynsha qazaq halqynyń 49 paıyzy qyryldy dep jarııalaǵan bolatynbyz. Bul genosıd bolmaǵanda ne? Kezinde men 1989 jyly qazaq ádebıeti gazetine «Goloshekın genosıdi» degen kólemdi maqala jazdym. Kommýnıstik partııanyń kezi. Qoǵam birjaqty qabyldaǵan joq, qarsy boldy, túrli pikirler tolqyny qaıshylasty. Bizdiń Qaıdar Aldajumanov, Juldyzbek Ábilǵojın syndy tarıhshylarymyz bul qasiretti «etnosıd» (etnosty qurtyp jiberý) dep jazdy. Qalaı desek te genosıd termıni aýqymdyraq. Aıtalyq Ýkraına BUU-ǵa ózderindegi asharshylyqtyń genosıd ekenin mo­ıyndatty. Ýkraına bıli­gi, Parlamenti muny mo­ıyndady. Ýkraınadaǵy ashtyqtyń sebebi de basqa­sha­laý. Olarda qarýly otrıadtar basa kók­tep kelip hýtorlardy tintken. Sóıtip úıdegi, qambadaǵy bar astyqty jınap alyp, ózderin tyrp etkizbesten úılerinde qaldyryp, syrtynan áskerlermen qorshap turǵan. Sonyń saldarynan árbir hýtor halqy ashtan qyrylǵan. Sondyqtan olar «golodomor» dep jazady. Al bizdegi jaǵdaı qalaı? Bizde halyqtyń bar malyn sypyryp aldy da, qazaqty halyq dep mensinbeıtindikten, sharýasy bolǵan joq. Osylaısha qazaq ashtan qyryldy. 

Bizdiń genosıdti moıyndata almaı otyr­ǵanymyz 1948 jyly qabyldanǵan konvensııadan shyǵady. Birinshiden, qazaqty ádeıi qyrǵanyn dáleldeı almaımyz. Qolymyzda qujat joq. Ekinshiden, biz qazaqtyń qyrǵyny týraly áli kúnge deıin aıtysyp kelemiz. Amerıkalyq Sara Kemeron asharshylyqtyń saldarynan 1 mıllıon 600 myń qazaq qyrylǵan dese, odan buryn ótken Robert Konkvest degen Garvard ýnıversıtetiniń tarıhshysy asharshylyq zulmatynan 1 mıllıon azamat kóz jumǵan deıdi. 1997 jyly shyqqan «Sosıs» jýrnalynyń jetinshi sanynda Reseıdiń Jıromskaıa, Polıakov syndy zertteýshileri tipti odan da az qyrylǵan deıdi. Qazaqtyń 1 mıllıony Qytaıǵa ótip ketken degendi sózderine dáıek etkisi keledi. Men Qytaıǵa ótken qazaqtyń sany júz myńnan aspaıtynyn aıtyp, olarǵa qarsy maqala jazdym. 

Bizdiń Parlament BUU-ǵa «Genosıd sııaqty tujyrymdaryńyz qazaq sııaq­ty jartylaı kóshpeli ómir súrgen, ózin­dik ereksheligi bar halyqtardyń qyr­­­ǵynyn sıpattaýǵa kelmeıdi. Bul otyryqshy, qala­lyq jerlerde tu­ryp qarsylyq bildirgen halyqtarǵa arnal­ǵan. Sondyqtan genosıd­ke beriletin anyq­ta­ma­ny tolyqtyrý kerek. Totalıtarlyq nemese avtorıtarlyq júıe óziniń qol astyndaǵy halyqtyń mádenıetin, dás­túr­li sharýashylyǵyn es­ker­meı, soǵan sáıkes kelmeıtin kúshteý reformalaryn júrgizip, sonyń nátıjesinde halyq qyrylatyn bolsa bul da genosıdke jatady» dep aıtýlary kerek. Osyndaı qosymsha bolsa ǵana osynaý zulmatty halyqaralyq turǵydan genosıd dep mo­ıyndata alar edik. 

– Goloshekın basqarǵan ujym­das­ty­rý tusynda maldyń basy 1931-1933 jylǵa deıin 40 mln bastan 4 mln basqa deıin ke­mip ketken. 36 mln bastyń 9 mıllıo­nyn ǵana Qazaqstan tutynypty. Arǵy jaǵyndaǵy 15 mıllıonnan asta­my Qazaq­stannan jan-jaqqa poıyz­ben tasy­maldanǵan. Basqalaı aıt­qan­da, Qazaqstan Sol­tús­tik Kavkaz, Sibir, Ortalyq Eýropa men Ortalyq Azııa qalalaryn asyraǵan. О́zi ashtan qyry­lyp jatqan halyqtyń aýzynan jy­ryp, basqalardy azyq-túlik­pen qam­ta­­masyz etýge qazaq qaı­rat­kerleri nege qarsylyq tanyta almady? Olar dár­mensiz boldy ma, álde yntymaǵy bol­mady ma?

Qazaqtan shyqqan bolshevık basshylar mal sharýashylyǵynyń kúızelisin alǵa tartyp basshylyqty aýystyramyz degen oıda boldy. Stalın budan durys qorytyndy shyǵaryp, qazaqqa kómek beredi dep sendi. Áý bastan qazaqqa kózqarasy durys emes Stalın bul úmitti aqtaǵan joq. 

– 1931 jylǵy jeltoqsan aıyndaǵy Goloshekın­niń Stalınge jazǵan hatynda Qazaqstanda bolǵan kóte­ri­listerdiń 15-i – iri kóterilis kórinedi. Osy 15 kóteriliske qatysqan 34 myńǵa jýyq adam aıyptalǵan. 1 myńnan asa adam aıqas kezinde qaza tapqan eken. «Ke­deıge teńdik ápergen» bolshevıkter mun­daı qadamǵa ne úshin bardy?

– Jıyrmasynshy jyly Máskeýde bastalǵan sot prosesteriniń aıyptaýlaryn qarap otyrsaq biri troskııshilderge, biri zınovevshilerge, endi biri kamenev­shi­lerge qarsy boldy. Býharın bastaǵan ońshyldarǵa qarsy úlken terror dep atalǵan sot prosesi, ultshyldarǵa qarsy túrikshil, ıslamshyl dep, olarǵa qarsy is qozǵaldy. Jalpy keńestik júıede bóten oılaıtyndardyń barlyǵy jappaı qýǵynǵa ushyrady. Partııa turmaq jeke adamnyń ózi qatań jazalandy. Keı­bir jazalaýdyń sońy ólimge aparyp soqtyrdy. Keńestik júıeniń teńdik, adamgershilik, barlyq halyqtar, barlyq til birdeı teń quqyly degen taqylettes urandary ádemi bolǵanymen, shyn máninde olar bóten oılaıtyndar men ózine qarsy kelgenderdi túgel joıýdy qolǵa aldy. Nátıjesinde, soǵystan keıingi jyldary basqasha oılaıtyn adam qalǵan joq. 

– Tarıhı derekterge súıenetin bol­saq, keńes bıligine qarsy kóterilisterdi ult qaıratkerleri emes, qalyń buqara ortasynan shyqqan tulǵalar bastaǵan kórinedi. Álde qazaqtyń zııaly qa­ýy­my Keńes ókimetiniń qıturqy saıasatyn jet­­kilikti túsinbedi me? Ne úshin shara­syz­dyq tanytty?

– Eger zııaly qaýym dep Alash qozǵa­ly­syna qatysqandardy aıtatyn bolsaq, olar eki ret sot prosesi bolyp aıdalyp ketken bolatyn. Al endi Rysqulov, Nurmaqov taǵy basqa narkom bolǵan qaıratkerlerdi aıtsaq, olar bul kezde bılikte otyrǵandyqtan bol­shevıktik saıasattyń urdajyǵyna, urtoqpaǵyna aınaldy. Halyqtan alys boldy. Jalpy aýdandyq bılikterden bas­tap bolshevıktik bılik halyqpen baılanysyn úzip aldy. Halyqpen baılanysy údep ketkenderdi, halyqtyń arasynda kóp júrgenderdi ultshylǵa aınaldyryp jiberdi. Rýshyl dep qaralady. Keńestik júıe halyqtyń emes joǵarydaǵylardyń aıtqanyn isteýge beıimdedi. Menińshe ol kezde bılikte otyrǵan qazaq zııalylaryn aıyptaýdyń esh qajeti joq.

–  HH ǵasyrdyń basyndaǵy 20 jyldyń tarıhyna (1918-1938) áli tolyq­qandy baǵa berip, tutas ulttyń apat­qa ushyraǵan kezeńi retinde tarıhı tur­ǵydan baǵa bere almaı kelemiz. Nege?

– Bul shynynda da óte mańyzdy másele. Bizde qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni bolǵanymen, qasiret kúni áli kúnge joq. Urpaq tarıhty, halqymyz keshken qıyndyqty umytpaýy kerek. 1938 jylǵa deıingi tarıhqa negizinde saıası tarıh retinde qaraýymyz kerek. Tarıh ǵylymdarynyń ózi de osy jyldary keńestik bıliktiń jete­gin­de ketti. Avtorıtarlyq bıliktiń aıtqa­ny­men júrdi. Bul kezde kóptegen jaq­sy­lyq­tarmen qatar halqymyzǵa qasiret ákelgen dúnıeler óte kóp boldy. Osy kezeńde alfavıtti úsh ret aýystyrdyq. Halyqty máńgúrttendire, orystandyra tústi. Sondyqtan bul kezeńniń tarıhtaǵy eń qaraly kezeń ekenin umytpaıyq. Eń bas­tysy, ol kezeńderde de jaqsylyqtar boldy ǵoı, ýnıversıtetter ashylyp, tea­trlar salyndy emes pe degen syndy qysyr áńgimelerdi doǵarýymyz kerek. Keńestik totalıtarlyq júıeniń soǵysqa deıingi saıasaty ádebıette, má­denıet­­te bolsyn qalaı bolsa da qaraly saıasat. Revolıýsııa dep aıtý tym sypaıy. Biz bolshevıktik terrorızmniń qasiretine ushyradyq. Bizden basqa mynadaı qasiretti kórgen el bolsa kommýnıstik partııaǵa tyıym salar edi. 

–­ Keńes ókimetiniń kúshtep ujymdas­ty­rý saıasatynyń kesirinen qazaq hal­qynyń jartysyna jýyǵy qyryl­ǵan­dyǵy tarıhtan málim. Endeshe ashar­shy­lyq qurbandaryn eske alýdyń naqty bir kúni belgilenip, ol kún ult qasi­reti dep eseptelip, týymyz tómen túsiriletin kezeń qashan týady dep oılaısyz?