Jalpy «alaýyzdyq» degen jaqsy nárse emes. Atam qazaq «altaý ala bolsa aýyzdaǵy ketedi» dep beker aıtpaǵan. Qazirgi tańda álemdik sosıologtar «Til alaýyzdyǵy» deıtin termındi qoldanyp júr. Osy taqyryp boıynsha uzaq jyl eńbektengen AQSh-tyń Braýn ýnıversıtetiniń professory Alaka Hollannyń paıymdaýynsha, tildik alaýyzdyq – otarlaýshy til men otarlanýshy tildiń araqatynasy saldarynan paıda bolatyn rýhanı hám saıası teńsizdik eken.

Osy teńsizdiktiń, ıaǵnı alaýyzdyqtyń qoǵamda kórinis tabý saldary árqıly. Bul qubylys eń aldymen ýnıtarlyq ortanyń til birliginiń buzylýyna ákeledi. Bul úrdis ulǵaıa kele etnostyq tutastyqqa syzat túsiredi. Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaev 1999 jyly jaryq kórgen «Tarıh tolqynynda» atty kitabynda, «etnıkalyq tutastyqtyń túp negizi til, ondaı tilsiz ulttyq tutastyqtyń da bolýy múmkin emes» dep taıǵa tańba basqandaı anyq aıtqan. Demek til tutastyǵy – táýelsizdik kepili. Osy túıinge qarsy uǵym: til alaýyzdyǵy – memleket sory.
Aıtalyq, IýNESKO-nyń bedeldi sarapshylarynyń biri bolǵan, kórnekti ǵalym Debıprasanna Pattanaıaktyń tujyrymyna qaraǵanda, tildik alaýyzdyq otarlanǵan etnostarǵa tán qubylys. Eń qıyny, otarlaýshylar tilinde bilim alǵan, sol tilde kózin ashyp, rýhyn ushtaǵan qaýym óziniń ejelgi teginen jerıdi de, olardyń rýhanı murasyna qulyqsyzdyq tanytýmen qatar, bılik pen baılyqty óz qandasymen bóliskisi kelmeıtin áleýmettik ishtarlyq dertine shaldyǵady. Sóıtip, ejelgi buqara men óz tamyrynan aıyrylǵan jańa órkenıetke baýyr basýshy jandaıshap elıtanyń arasy ajyraıdy. Nátıjesinde, ýaqyt ótken saıyn birin-biri jatyrqaýshy qoǵamdyq jik qalyptasady.
Joǵarydaǵy sarapshy paıymyna mysaldy alystan izdep te qajeti joq. Birneshe jyldyń aldynda qazaqstandyq jýrnalıst Langa Chereshkaıte óziniń maqalasynda: «...kim ne aıtsa, sony aıtsyn, orys tilinsiz – kúnderiń qarań. Ol – ǵylym tili» dese («Ekspress K» gazeti №224, 2.12.2011), «Svoboda slova» gazetiniń bas redaktory Evgenıı Rahymjanov óziniń «Odaq jáne til» atty maqalasynda: «Meniń jeke pikirim – Qazaqstanda orys tili memlekettik til bolý kerek. О́ıtkeni, orys tili – meniń ana tilim. Tek turmystyq deńgeıge ǵana qoldanýǵa jaraıtyn qazaq tiline ótý degenimiz, bárimizdi ekinshi sorttyq azamatqa aınaldyrýmen teń» depti. Al buǵan ne aıtasyz?!
Búgingi tańda elimizdegi tildik birlik, ıaǵnı qazaq tiliniń mártebesi laıyqty tuǵyrda dep aıta almaımyz. Tórt-bes jyl buryn elordada ótken resmı jıynda burynǵy Májilis depýtaty Aldan Smaıyl, mınıstrlikterdiń 80-90 paıyzy qaǵaz júzinde ǵana is-qaǵazdaryn qazaq tiline kóshirgenin, máselen, Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi – 23 paıyz, Indýstrııa jáne saýda mınıstrligi – 26 paıyz, Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligi – 14,10 paıyz, Ekonomıkalyq qylmys jáne sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres agenttigi – 18 paıyz, Aqparattandyrý jáne baılanys agenttigi – 2 paıyz is-qaǵazdaryn qazaq tilinde júrgizedi degen derekti aıtty. Qazir de atqarýshy bılik osy shamadan kemimese, artqan joq degen oıdamyz.
Mine, bıyl «Til týraly» zańnyń qabyldanǵanyna da otyz jyldyń júzi bolypty. «Sorly halyq qashan óz tilin birjolata umytqansha el bolýdan úmitin úzbeı júre beredi» dep erte dáýir oıshyly Sharl Lýı Monteske aıtqandaı, tilim túbi bir tiriler degen úmitpen súıegimizdi súıretip áli kelemiz. Basqany qaıdam, óz qazaǵymyz kezinde KSRO basshysy N.S.Hrýshevtiń: «Biz bárimiz neǵurlym oryssha sóılesek, soǵurlym kommýnızmdi tezirek ornatamyz» degen sandyraǵyna áli de ılanatyn sııaqty.
«Sózi joǵalǵan jurttyń ózi joǵalady» dep uly Ahań aıtqandaı, qazaq tili qazaq úshin – rýhanı kompendıýmy men aýyzeki ensıklopedııasy, mádenı, ǵylymı jáne aǵartý oshaǵy emes pe?! О́ıtkeni ana tilimizge halqymyzdyń kózqarasy, kisiligi men parasaty, saıası murattary men qoǵamdyq kókeıkesti arman-tilegi, áleýmettik jáne tarıhı jadysy sińgen. Osyny túsiný, túısiný úshin bizge zor aqyldyń qajeti shamaly.
Álemdegi postkolonıalızm teoretıgi Ngýgı va Sıang usynǵandaı, biz shynaıy táýelsiz bolǵymyz kelse, otarlaýshy eldiń tilinen bas tartýymyz kerek eken. Áıtpese, batyr Baýyrjan Momyshuly «Erjetkender sóıleıdi orysshalap, Kim otyr, sóz qurylysyn qynap-synap, «Mamasy» men «papasy» shúrshit bolyp, Kúıdirdi-aý, shúrshitshilep bala jylap», dep kúıingenindeı, bárimiz de kúńirenip ómirden ótemiz.
Shymkentte jol apatynan bir adam qaza tapty
Oqıǵa • Búgin, 14:50
Elimizde kıik sany kóbeıip keledi
Qazaqstan • Búgin, 14:41
Qala kóshelerinde kókpar tartqandar qamaldy
Oqıǵa • Búgin, 14:30
Temirjol bıletteriniń 70 paıyzy onlaın satylady
Qoǵam • Búgin, 14:21
«Ańsaǵan sábı» baǵdarlamasy arqyly 1307 sábı dúnıege keldi
Medısına • Búgin, 14:10
Bıyl shaǵyn aýyldarǵa medısınalyq qyzmetker jiberiledi
Medısına • Búgin, 14:01
Imanǵalı Tasmaǵambetov jańa qyzmetke taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 13:45
Qazaqstanda «Eńbek sińirgen dáriger» ataǵy beriledi
Medısına • Búgin, 13:25
Oqýshylar men ata-analar QR kod arqyly shaǵymdana alady
Bilim • Búgin, 13:10
Naızaǵaı oınap, burshaq jaýady: Sınoptıkter aldaǵy úsh kúnniń aýa raıyn boljady
Aýa raıy • Búgin, 12:55
Báıdibek aýdanynyń turǵynynan qyrym qandy bezgegi anyqtaldy
Aımaqtar • Búgin, 12:47
Esirtki tasymalymen aınalysqan qylmystyq top ustaldy
Qoǵam • Búgin, 12:39
Elimizde kún saıyn 15 myń adam KVI-ge qarsy ekpe alady
Koronavırýs • Búgin, 12:30
Reseı men Ýkraına delegasııalary Túrkııada kezdesedi
Álem • Búgin, 12:23
Naýqastardyń 98 paıyzdan astamy saýyǵyp shyqty – Ajar Ǵınııat
Koronavırýs • Búgin, 12:15
Jańa shtamm: Qazaqstanda qaıta karantın engizile me?
Koronavırýs • Búgin, 12:07
Qazaqstandyq kıkbokserler álem kýbogynda top jardy
Elorda • Búgin, 12:00
Qosymsha kásipkerlikpen aınalysqan 23 mektep dırektory aıyppul tóledi
Qoǵam • Búgin, 11:52
О́zbekstanda elshilik janynan arnaıy daýys berý ýchaskesi ashylady
Álem • Búgin, 11:48
«Tiji» jáne «Nickelodeon» qazaqsha sóıleıdi
О́ner • Búgin, 11:40
Jumysynan aıyrylýyna baılanysty áleýmettik tólemdi qalaı alýǵa bolady
Qoǵam • Búgin, 11:38
«Almaty jastary» baǵdarlamasyna qujat qabyldaý bastaldy
Aımaqtar • Búgin, 11:28
ShQO-da elikti atqan brakoner sottaldy
Qoǵam • Búgin, 11:20
Brıýsselde Ortalyq Azııa-Eýroodaq qaýipsizdik dıalogynyń otyrysy óttI
Qazaqstan • Búgin, 11:13
Terek mamyǵymen oınaǵan balalar úıdi órtep jiberdi
Oqıǵa • Búgin, 11:06
BATYR BEINESI kolleksııalyq monetalary aınalymǵa shyǵady
Qazaqstan • Búgin, 11:00
Túrkistanda «Qorqyt týraly ańyz» plastıkalyq spektakli qoıylady
О́ner • Búgin, 10:48
Pedagogterdi baǵalaýda jetistikke jetken oqýshylardyń nátıjesi nazarǵa alynady
Bilim • Búgin, 10:40
Shaıbaly hokkeıden Qazaqstan quramasy Shveısarııadan jeńilip qaldy
Hokkeı • Búgin, 10:33
О́tken táýlikte 6 adamnan koronavırýs anyqtaldy
Koronavırýs • Búgin, 10:30
Almaty oblysynyń 1500-ge jýyq turǵynyn kene shaqqan
Aımaqtar • Búgin, 10:28
Medısınalyq poıyzdar shalǵaı aımaqtarǵa jolǵa shyǵady
Medısına • Búgin, 10:17
Qazaqstanda vaksına alǵandar sany 9,4 mıllıonnan asty
Koronavırýs • Búgin, 10:08
Qazaqstannyń ushý qaýipsizdigin qamtamasyz etý deńgeıi artty
Qoǵam • Búgin, 09:59
18 mamyrǵa arnalǵan valıýta baǵamy
Qarjy • Búgin, 09:47
Ishki ister mınıstrliginde kadrlyq ózgerister boldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 09:39
Oqıǵa • Búgin, 09:27
Qazaqstandyq boksshy qyzdardyń jartylaı fınaldaǵy qarsylastary anyqtaldy
Boks • Búgin, 09:12
Búgin elimizdiń basym bóliginde jańbyr jaýady
Aýa raıy • Búgin, 09:07
Ekologııa • Búgin, 07:42
Uqsas jańalyqtar