– Azııa elderi qalamgerleriniń tuńǵysh forýmynyń elder arasyndaǵy ádebı-mádenı baılanystardy nyǵaıtýdaǵy mańyzy qanshalyqty?
– Osynda kelgenge deıin ne sezindim jáne kelgen soń ne kórgenimdi qysqasha baıandap kóreıin. Ortalyq Azııa ejelden qıyn-qystaý kezeńderdi bastan ótkergen. Deı turǵanmen, asqaq dańqymen ataǵy shyqqan jer. Kóshpendiler jaılaǵan meken bolǵannan soń ba, kóbi bul aımaqty qaraýsyz qalǵan dep oılaıdy. Memlekettik hatshymen kezdeskenimde, Ortalyq Azııanyń qýatty qurlyq ekenin aıttym. Áldeneni joǵalttyq dep qamkóńil bolǵanymyzdyń túpki maǵynasy sol dúnıeni qaıtaryp alýymyz tıis degenge saıady. Qazirgi kezeń ádebıet úshin Ortalyq Azııa tarıhyna tereń boılaýǵa qolaıly tus. Tarıhy áriden qalyptasqan qupııaly meken. Kórnekti ǵalym Ábý Álı ıbn Sınanyń esimi men eńbegi álemge aıan. Berirekte Abaı bar. Olar ótken shaqtyń elesi emes, solar arqyly Ortalyq Azııa óz-ózin tanytýǵa, tabýǵa kúsh-qýat alady. Nur-Sultan sııaqty Uly dala tósinde alyp shahardy turǵyzý bolashaqtyń kepili. Álem ádebıetiniń endigi múmkindikteri dál búgingi qalamgerler basqosýynda shama-sharqynsha aıtylyp jatyr.
– Jıynda Batys órkenıetiniń yqpaly týraly keńinen sóz boldy. «Batysqa baǵdar retinde qaraýdan bas tartýymyz kerek» degen oıyńyzdy tarqata alasyz ba?
– Batys memleketteri asa iri qolbasshy jáne memleket qaıratkeri bolǵan Aleksandr patshanyń basqynshylyǵymen shyǵys mádenıetin sińirdi. Biz de sonshama jyldar boıy Batys mádenıetin úlgi etip keldik. Qazir osynyń barlyǵy shegine jetip boldy. Búginde myńjyldyqtar boıy qalyptasqan dara joly bar shyǵys mádenıetine, óz ishimizge úńilýimiz tıis.
– Sizdiń ómir jolyńyz ben shyǵarmashylyǵyńyzǵa qatysty negizgi derekter belgili. Biraq sizden ózińiz alǵash jaza bastaǵan 50-jyldardaǵy kezeń týraly surasam dep edim. «Erteńgi kúnniń ánderi: óleńder 1960-2002» atty jınaǵyńyzda «Nól» ıdeıasy týraly aıtasyz. Koreıa tarıhymen etene tanys emes biz úshin atalǵan ıdeıanyń nelikten keń taraǵandyǵy jóninde aıtyp bere alasyz ba?
– Tili bir, dili bir Koreıa ekige bólingende men jasóspirim bala edim. Qandy soǵystyń qııamet-qaıymyn kózimmen kóre júrip erjettim. Maıdan dalasyndaǵy qantógistiń ortasynan tiri qaldym. Sondaǵy búlinshilik ótken shaqtaǵy qundylyqtardy typ-tıpyl joıyp jiberdi, nól boldy. Sondyqtan «nóldik tujyrym» abstraktili sóz emes, meniń poezııam osy nólden bastaldy. Men kórgen qıyndyqtar artta qaldy, qanym men súıegimde ǵana qaldy. Basymnan ótkergen qaıǵy-qasiret janym men tánimniń bir bóligine aınalǵandaı, ol meniń tynysymnan, ár sózimnen, qımyl-áreketimnen kórinip turady. Olardyń barlyǵy qorytylyp ketti, ondaı bolmaǵan kúnde ómir súrýimniń ózi neǵaıbyl.
– Al býdda monahy bolyp ótkizgen onjyldyqtar nesimen este qaldy?
– Koreı soǵysynyń qýǵyn-súrgininen soń taýǵa shyǵyp, monah bolyp kettim. Ǵıbadathana maǵan baspana boldy. Sondaǵy ustazym bolǵan Hebongtyń súıemeldeýimen, el-eldi aralap, uzaq saparlarǵa shyqtyq. Keıin munyń barlyǵy ómirlik tájirıbeme aınaldy. 1960-jyldary sáýir revolıýsııasy kezinde qalaǵa qaıtyp keldim.
– Bir suhbatyńyzda koreı halqyn óte aqynjandy jurt dep ataısyz. Osyndaı ortadan shyqqan aqynnyń balalyq shaǵy týraly da az-kem estigimiz keledi.
– Mundaǵy aıtpaǵym, azattyq jolynda qıyndyqty kóp kórgen kez kelgen halyq jany tym sezimtal, júrekteri jyrǵa ǵashyq keledi. Mysaly, ózimniń ákem men sheshemniń, atam men ájemniń, aǵalarymnyń bireýiniń de ádebıetke mysqaldaı qatysy bolǵan joq. О́tkenge bir sát kóz salsam, olardyń ómir súrýi, sóıleýi, barlyǵy tunǵan poezııa edi. Poezııa – tarıh mýzykasy. Balalyq shaǵymda kóp bolǵan eki dúnıe bar: kedeıshilik pen aspandaǵy juldyzdar. Osy eki dúnıeni bala kezimde san márte kórdim.
– «Manınbo» (On myń ómir) epıkalyq shyǵarmany týdyrý ıdeıasy sizdiń ómirińizdi qalaı ózgertti?
– 1970-jyldary áskerı dıktatorlyqqa qarsy shyqqanymda tórt ret túrmege qamaldym. Túrmede ózimdi jalǵyz jelkendeı sezindim. Meni tastaı qarańǵy, óte tar kamerada ustady. Sol túndi, sol ýaqytty áli de jek kóremin, óıtkeni meni bar asylymnan aıyrdy. Osydan aman qalar bolsam, barlyǵyn jazamyn dep oıǵa alǵan sátte-aq meniń keýdemde úmit oty tutandy. Sheteldegi jáne óz elimdegi keı adamdardyń yqpalymen eki jarym jyldan soń bosap shyqtym. Túrmeden shyqqan soń 50 jasymda úılendim. Osylaısha ómir jolymda kezikken adamdardy óleńmen eske alyp, birtindep qaǵazǵa túsire bastadym. 25 jyldyń ishinde 4001 óleń jazyp shyqtym. Sol jyrlardyń birazy aǵylshyn tiline aýdarylyp, álemge taraldy. Mundaǵy ár óleńniń óz taǵdyry bar, árbir óleń jeke adamǵa arnalǵan, bul stıl men formada kóp kezdesetin nárse. Men syrtqy forma qurýǵa talpynbaımyn, sýbektiniń ózi-aq qalybyn tabady.
– Sanaly ǵumyryn avtorıtarlyq júıege qarsy kúresip kelgen aqynnyń búgingi ómiri qalaı ótip jatyr?
– Biz ózimizdiń qaraqan basymyzdy ǵana oılap ómir súre almaımyz. Jıyrma jyldan astam ýaqyt kúresip kelsem, qazir demalyp jatyrmyn. Al tiri turǵanymda, jazýymdy áste toqtatpaımyn.
Áńgimelesken
Aıa О́MIRTAI
