Ulyq ulys ulyqtaldy

Mártebeli basqosýǵa Qazaq­stan Respýblıkasy Premer-mı­nıstriniń orynbasary Ber­dibek Saparbaev, Mońǵolııa Premer-mınıstriniń orynbasary О́l­zıı­­saı­hany Enhtúvshın, Mońǵo­lııa­nyń Qazaqstandaǵy Tótenshe jáne ókiletti elshisi Lývsangıın Battýlga, Mońǵolııanyń Syrtqy ister vıse-mınıstri Batmónhıın Bat­seseg bastaǵan qurmetti qo­naq­tarmen birge, memleket jáne qoǵam qaıratkeri Myrzataı Jol­das­bekov, Túrki aqsaqaldar keńe­si­niń múshesi Ádil Ahmetov, antro­­polog-akademık Orazaq Sma­ǵul jáne birqatar ǵylymı meke­me basshylary men zııaly qaýym ókilderi qatysty.

Jıyndy ashqan Ha­lyq­aralyq Túrki akademııa­synyń prezıdenti Darhan Qy­dyr­áli, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Ulytaýda ót­ken ha­lyqaralyq týrıstik fo­rým­da sóz sóılep, qazaq dalasyn­da handyq qurǵan kóshpeli ımperııa Altyn Ordanyń 750 jyl­dy­ǵyn atap ótý týraly bas­ta­ma kótergenin bilesizder, nátı­je­sinde dál qazir Úkimet tarapynan kóptegen jumystar qolǵa alynyp jatyr. Bul oraıda Ha­lyq­aralyq Túrki akademııasy da osyndaı úlken iske uıytqy bolý maqsatynda birqatar keleli ister atqardy. Atap aıtqanda, «Burhan Haldýnnan – Ulytaýǵa» atty ǵylymı ekspedısııasynan bas­tap, jýyrda ótken halyqaralyq forýmdar sonyń dáleli ekenin jetkize otyryp, mańyzdy sharaǵa arnaıy at basyn burǵan Úkimet bas­shysynyń orynbasary Berdi­bek Saparbaev myrzaǵa sóz keze­gin usyndy.

Alǵashqy sózin alystan kelgen meım­andarǵa baǵyshtaı otyryp «Uly dala eline qosh kelipsizder» dep bastaǵan Berdibek Saparbaev, – qazaq jáne mońǵol halqynyń taǵdyr-talaıy uqsas jurt. Uly dalada tý tigip, eldiktiń qazyǵyn qaqqan tulǵalarymyz da ortaq. Kelesi jyl Qazaqstan úshin aıtýly tarıhı oqıǵalarǵa toly bolmaq. Ásirese kóshpeliler qur­ǵan úlken ımperııa Altyn Orda­nyń 750 jyldyǵyn atap ótý máselesi kún tártibinde tur. Osy oraıda bul mereke tarıhy men taǵ­dyry  uqsas eki halyqqa or­taq qundylyq, – dedi.

Sonymen birge Úkimet bas­shy­sy­nyń orynbasary joǵary­daǵy tarıhı mańyzdy oqıǵany bıik deńgeıde atap ótý úshin eli­mizde eńbek etip júrgen otan­dyq zertteýshilerdi jáne atalǵan sala boıynsha ǵylymı eńbek­ter jazǵan sheteldik oqy­mys­tylardy tartyp, tyń dúnıe­lerge jol salý kerek. Ol úshin jańadan arheologııalyq qazba jumys­taryn uıymdastyrý, syrt memleketterde ǵylymı-tájirıbelik konferensııalar ótkizý arqyly Altyn Orda ulysyn álemge nasıhattaý qajet. Bul turǵydan al­ǵanda isti ilgeriletý úshin Ha­lyq­aralyq Túrki akademııasy­na júkteler mindet kóp. О́ıt­keni akademııaǵa quryltaıshy res­pýb­lıkalardyń Altyn Orda tarı­­hyna ortaqtastyǵy bar deı kele, sóziniń sońynda Berdibek Másh­­bek­uly kóne túrkilerdiń altyn kóm­besi saqtalǵan Mońǵol elin túrki-tildes memleketterdi biriktiretin ha­lyq­aralyq uıym baqylaýshy bolý­ǵa shaqyryp, sondaı-aq dú­nıe júzine aty málim qahar­ly qaǵan Shyńǵystyń tike tuqy­my­nan qalǵan jalǵyz belgi Joshy kese­nesi ornalasqan aýmaq­ta to­lyq jabdyqtalǵan halyqara­lyq týrıstik baza jasalyp jat­qa­nyn, odan keıin Joshy hanǵa es­kert­kish turǵyzylyp, Nur-Sul­tan qala­synan kóshe aty beri­le­ti­ni jaıly qýanyshty habardy moń­ǵolııalyq meımandarǵa súıin­shilep jetkizdi.

Kelesi kezekte sóz tizgini bu­ıyr­ǵan Mońǵolııa vıse-premeri О́lzıısaı­hany Enhtúvshın myrza eń áýelgi pikirin osy jıynǵa qatysyp otyrǵan tulǵalarǵa  rahmet aıtý­dan bastap: «Mońǵol men qazaq qadym zamannan beri irgesi bó­lin­­begen, enshisi ajyra­maǵan, álem­­de óshpesteı izi qalǵan kósh­pen­diler mádenıetiniń keremet bolmysyn boıyna sińirgen, túri de bir, tirligi de uqsas halyq. Al qazir­gi jahandaný zamanynda Qa­zaq eli men bizdiń qarym-qaty­na­­sy­­myz jańa deńgeıde damıdy de­gen senimdemiz. Ásirese uly qa­ǵan Shyń­ǵystyń úlken bala­sy ataqty Joshy ulysynyń ir­ge­sin qalap, keıingi Altyn Orda­­­nyń shańyraq tikteýine sebep­ker bolǵan Joshynyń kese­nesin ǵasyrlar boıy saqtap, búgin­gi tańda álemdik tarıhı-týrızm­niń ózegine aınaldyrýǵa nıet etip otyrǵandaryńyzǵa bek rıza­shylyq bildiremin. Odan keıin Mońǵol dalasynda ómir súr­gen túrki­lerdiń tór abyzy Tony­k­óktiń 1300 jyldyǵyn keler jyly IýNESKO kóleminde toılaýǵa bastama kóterip otyr­ǵan Halyqaralyq Túrki akade­mııa­synyń sheshimi quptaýǵa tura­tyn is. Atalǵan akademııa dál qazir Mońǵolııa Ǵylym akade­mııasy, Arheologııa jáne tarıh ıns­tıtýty, Ulttyq mýzeı, Mem­le­ket­tik arhıv t.b. iri-iri mekeme­lermen birlesip, 2014 jyldan beri turaqty atqaryp kele jat­qan jumysy óz nátıjesin beredi degen oıdamyn», dedi.

Sol sııaqty keler jyly Moń­­ǵol úki­meti de ózderiniń ejel­­gi as­ta­nasy Qaraqorym qala­­sy­­nyń 800 jyldyǵyn toılaý qa­­mynda eken. Osy sharaǵa qa­zaq­­stan­dyq ǵalymdardyń da atsa­ly­sý múm­kindigi bar ekenin jet­ki­­zip: «Al Halyqaralyq Túr­ki akad­e­­mııasyna baqylaýshy bolý má­se­­lesin ekijaqty jumys top­ta­ryn qatystyrý arqyly Moń­ǵo­­lııa eli­niń ishki zań aktileri sheń­­berinde sheshemiz» dedi qur­met­ti meıman О́lzıısaıhany Enhtúvshın myrza.

Basqosý barysynda atqaryl­ǵan taǵy bir mańyzdy oqıǵa – már­tebeli meımandardyń qatysýy­men eki jurttyń ortaq tarıhy Altyn Orda taqyrybyn qamty­ǵan birneshe týyndynyń tusaýy kesildi. Sonyń biri – «Ulyq Ulys (Altyn Orda) Shaǵataı, Mo­ǵol­stan memleketteri» atty týyn­­dy. Bul jınaqta Shyńǵyshan qur­­ǵan ımperııanyń kishi ulys­t­ary­nyń tarıhyna qatysty jar­lyq­tar, hattar, elshilik nysandar, ný­mı­z­matıkalyq keshender, arte­faktiler jáne jazba derekterdiń tańdaýly nusqalary qamtylsa, «Zolotaıa orda. Isto­rııa, gosýdarstvennost, kýltýrnoe nas­ledıe» kitaby qazirgi ulystaný má­se­lesin jan-jaqty túsindirýge ne­gizdelgen týyndy eken.

Bulardyń syrtynda «Altaı­s­tıka, týrkologııa, mongolıstıka» atty halyqaralyq ǵylymı jýrnaldyń da tanystyrylymy ótip, ásirese mońǵolııalyq qo­naq­­tar úshin qazaq tilinde basyl­ǵan «Mońǵoldyń qupııa sheji­re­si» men kóne mońǵol tilin­degi túp­­n­usqalyq transkrıpsııa­syn ǵylymı sózbe-sóz jáne maǵynalyq aýdarmasynyń túsin­dirmeler sóz­diginiń kórsetkishin jasaǵan «Moń­ǵol­tanýdyń habarlary» atty týyn­dy­lardyń mańyzdy bolǵany anyq.

Is-shara sońynda Halyqaralyq Túrki akademııasy ótkizip otyr­ǵan jıyn jaıly óz paıymdaryn bildirgen memleket jáne qoǵam qaıratkeri Myrzataı Jol­das­bekov, Túrki aqsaqaldar keńesiniń múshesi Ádil Ahmetov, antropolog-akademık Orazaq Smaǵulov uıymdastyrýshy tarapqa alǵys bildire otyryp, alystan kelgen mońǵolııalyq meımandarǵa da rızashylyqtaryn jetkizdi.