Áske­ri­mizdi basqarý máselesinde ony «Túrkistan áskerı okrýgine» emes, «Volga áskerı okrý­gine» qarasty bólimshe retin­de sheshim shyqty. Komıssııa mú­she­­lerinen Kamenev maǵan av­to­nomııany osynshalyqty shek­­teýdi qalamaǵandyǵyn, ólke­ge Ýfa qalasymen birge bir­ne­­­she orys qalasyn da qosyp be­rý­di oılaǵanyn, degenmen ol pikirdi ázirge júzege asyrýdyń qıyn ekenin jetkizdi. Qaýly shyq­qan­nan keıin Lenınge bardym. Oǵan: «1919 jyly naýryz aıyn­da kelisilgen ýaǵdalastyq bar edi. Oǵan bárimiz de qol qoı­ǵa­nbyz. Ol jerde shyǵystyń ezil­gen bir ultynyń quqyqtary tolyq bolmasa da tanylǵan edi. Arada 14 aı ótti, olar da áýege ushyp ketti», dedim. Lenın: «Siz nege mundaı moraldyq máselelerdi aıtyp tursyz? Qan­daı tóńkerisshisiz? Mundaı bos ýádelerge nege senesiz? Siz­ben bizdiń aramyzda qol qoıyl­ǵan ýaǵ­dalastyq eshkimdi eshnársege táýeldi etpeıtin jaı ǵana qaǵaz qıyndysy bolatyn», dep qarsy suraqpen jaýap berdi. Men de: «Biz adamı qatynastardyń osyndaı qaǵazdarǵa qurmet kórsetýden bastalatynyna senip júrgen edik», dedim. Lenın bylaı dedi: «Onda jańylyp júr ekensiz. Siz bizdiń aramyzda áli kóp nárse úırenesiz. Men shyn júrekten sizdiń bizben birge búkil Reseı men jer júzinde úlken sharýalar atqaratynyńyzǵa sengim keledi. Bir kezderi qajettilikke oraı qol qoıylǵan bir japyraq qaǵaz úshin salǵylasyp, tájikelesip turý sizge jaraspaıdy. Áli kóresiz, aldymyzda budan da mańyzdy ister kútip tur». Onyń bul sózderinen meni ózimen birge jumys isteıtin jol­dasy retinde kórgisi ke­le­ti­nine jáne tutas Reseı aımaǵy boıynsha jumystar júk­te­gisi kel­gen oıynyń shynaıy bolýy múmkin ekenine sendim. Qosh­ta­syp turyp ol maǵan birneshe qaǵaz berdi. «Bulardy oqyp shyǵyńyz. Osyndaǵy jaıttar týra­ly áńgimelesemiz. Alaıda oıla­ryńyzdy jazbasha túrde beri­ńiz», dedi nyǵyzdap.

«Metropol» qonaqúıinde Keńes ókimetiniń tutqasyn ustap júr­gen kóptegen belgili saıasat­ker­­lermen áńgimelesetin edik. Ol kezde partııa músheleri men jeke tulǵalardy ańdý isi áli bastalmaǵan bolatyn. Kóptegen jaıtty ashyq aıtyp, erkin sóılese beretinbiz. Bir kúni Ke­ńes­tik Ýkraına ókimetiniń bas­shy­­sy Petrovskııge ulttyq res­­pýblıkalardyń ata zańdary jáne Lenınmen aramyzda bolǵan áń­gime týraly aıtyp otyryp, ázil-shyny aralas: «Lenın túpki maq­satqa jetý úshin barlyq jol­­dardy qoldanýǵa bolady dep esepteıdi eken, onda «eger búgin túnde anańmen nekeleser bol­sań, erteń búkil álemde proletar bıligi ornaıdy eken» deseń, buǵan da barar ma edi?» dep suradym. Petrovskıı oılanbastan: «Álbette, dál solaı ja­saıtyn edi. Lenın mundaı máse­lel­erge tek taktıkalyq turǵydan ǵana qaraıdy. Aıtalyq, ol mun­daı jaǵdaıda «halyq arasynda sóz shyǵyp ketip, bizden bury­lyp ketpes pe eken?» dep qana oılaıdy. Áıtpese onyń bul sııaq­ty máselelerge kózqarasy dinmen ǵana emes, ahlaq jáne dás­túr boıynsha da shektelmegen. Onyń ahlaq týraly túsinigi prole­tar­ııanyń tap kúresindegi qajettilikterimen ólshenedi. Biz­diń kóptegen odaqtasymyz ýaqy­tsha ǵana. Bulardyń keıbi­reý­leri Lenınniń jalǵan qujat­tar­ǵa qol qoıǵanyn kórip, aınyp ketti. Ýaǵdalastyq pen keli­sim­der­diń tek qajettilik jaǵ­daı­ynda ǵana úkimi bar. Dese de men bul máse­lede Lenın sııaqty shek­ten shyǵyp kete almaımyn», dedi. Meniń: «Lenın ınternasıonalızm týraly pikirinde shynaıy ma? Nemese onyń kókeıinde de velıkorýstyq pıǵyl jatyr ma?» degen suraǵyma Petrovskıı: «Kommýnızm ıdeıasynyń búkil jer júzine ústemdik ornatýy jolynda Lenın rasynda da ult­tan tysqary turady. Alaıda ta­rıhı, jaǵrafııalyq jáne eko­no­mı­kalyq turǵydan uly Reseıdi mekendeıtin halyqtarǵa kelgende onyń ınternasıonalızm tý­raly aıtqandary aldamshy sóz­der ǵana. Ol bul máselede ve­­lı­korýstyń dál ózi. Ol kom­­mý­nızmdi usaq ulttarmen emes, orys, aǵylshyn, qytaı sııaq­ty uly halyqtar arqyly jáne olar­dyń ımperıalıstik dás­tú­ri­ne saı júzege asyrǵandy jón kóredi. Muny anaǵurlym qysqa jol dep biledi», dep jaýap berdi.

Bir kúni, ekeýmizden basqa eshkim joq kezde Petrovskıımen áńgimelesip otyryp, odan bylaı dep suradym: «Grıgorıı Andreevıch, siz 25 jyldan beri par­tııaǵa múshesiz. Lenınmen jol­das boldyńyz. Lenınniń ve­lıkorýstyq shovınızmi bar ma? Áıtpese onyń shyǵys el­de­­­­rin­­degi keıbir shovınıst orys­­­­tardy qoldap otyrýynyń sebe­bin qalaı túsinýge bolady? Ol nege aımaqtardaǵy ulttyq kom­mýnısterdi usaq býrjýazııa ókilderi dep ataıdy?». Meniń suraǵyma Petrovskıı bylaı dep jaýap berdi: «Lenın velı­ko­rýstyq máselede Birinshi Petr­d­en de asyp ketedi, áıtse de ol velıkorýs ultyn kapıtalızmnen azat etý shartymen úlken sosıalıstik sheńberde jáne bas­qa ulttarǵa úlgi etip kórsetý úshin ulyqtaıdy. Sondyqtan onyń múddesin ózge usaq ult­tar­dyń múddesinen joǵary qoıady. De­mek ol velıkorýstyq pıǵyl bolmasa da, velıkorýstyq saıa­sat jasap otyr. Sol sııaqty biz de Ýkraına máselesinde Ýkraı­na ultshyldarynan ózge­she us­tanymymyz bolǵanyna qa­ra­mastan, Lenınmen únemi ke­lis­peı qalamyz. Lenın orys­tyń qol­astyna qaraǵan usaq ult­tar týraly basqasha oılaı al­maı­dy. Bul jaıttyń keń etek jaı­ǵa­ny sonshalyq, biz keıde muny onyń ózine aıtýǵa bata almaımyz. Lenın «Aǵysqa qarsy» dep atalatyn eńbeginde usaq ult­­­tar­dyń qorǵaýshysy sııaqty bo­lyp kóringen edi. Dese de teo­rııa­nyń dáýiri áldeqashan ótip ketti. Qazir ol da kóptegen velı­korýs dostary sııaqty usaq ult­tar­dyń siz sekildi tóńkerisshil ókilderi men partııa múshelerine «usaq býrjýazııa» dep qaraıdy. Velıkorýstyq ıdeıany basy bútin tolyq qabyldaǵanǵa deıin olar­ǵa durys ıakı burys bolsyn, alaıda «usaq býrjýazııa ókili» degen tańba taǵyla beredi. Bizdiń ortaq dushpanymyz kapıtalızm men kapıtalıstik ımperıalızm bolǵan jaǵdaıda, velıkorýstyq bolshevıkter men usaq ulttardan shyqqan partııa músheleriniń arasynda birin-biri aldaý osylaısha jalǵasa beredi. Muny osylaı dep túsingen jón jáne osylaı dep qabyldaý qajet».

Lenınniń eń jaqyn ári eń janashyr dostarynyń biri bolǵan Petrovskııdiń óz aýzynan esti­gen bul sózderdi túrkistandyq dostarymnyń birine aıtqan edim. Qatelespesem, bul dosym – Turar Rysqulov bolatyn. Ol da muny Bókeı Ordasyndaǵy kommýnıst dostarynyń birine hat arqyly jazyp jiberipti. Petrovskıı ma­ǵan bul sózderdi Lenınmen arasynda bir túsinispeýshilik bol­ǵandyqtan aıtqan shyǵar dep topshyladym. Sol kezderi Túr­kııadan doktor Fýat Sabıt degen bir kisi kelgen edi. Bul kisi buryn túrikshilerdiń sa­pyn­­da bolǵanymen, sońǵy kez­­deri kommýnızm ıdeıasyna búı­re­gi buryp júr eken. Tipti, onyń qyzyǵýshylyǵy shynaıy se­nimnen týǵandaı edi. Túr­kııa­da oqyǵan tatar zııalysy astra­han­dyq Nejip Asrı myrza da ony kórip, men jazdy eken dep oılaǵan hatty qazaqshadan túrikshege aýdaryp, doktor Fýatqa berip ji­be­ripti. Ol da Ankaraǵa oral­ǵannan keıin bul hatty Mus­ta­fa Kemal pashaǵa beripti. Ol kezderi Reseı túrikteri men Túr­kııa arasyndaǵy baılanystar óte tyǵyz bolatyn. Keıin Más­keýdiń «Metropol» qonaqúıin­de­gi áńgimelerge qatysty dos­ta­ryma aıtqan jaıttardyń qaǵaz betine túsip Túrkııaǵa deıin kel­ge­nin jáne paıdaly bol­ǵa­nyn estip tańǵaldym. Maǵan Lenın­­niń ahlaq týraly túsinigi men us­tanymdaryn jáne orys ult­shyl­dyǵyna qatysty oılaryn túsindirip bergen osy Grıgorıı Petrovskıı edi. Árıne ol ózi sııaqty meniń de týǵan halqym velıkorýstardan qandaı qorlyq kórse de, báribir Lenınge adal bolyp qalatynyma sengendikten osyndaı ashylyp áńgime aıtqan edi. Dese de, Máskeýden ketip, Keńes ókimetine qarsy áreketke kóshkenimnen keıin de onyń men týraly jaqsy pikirde qalǵanyn sol kisi sııaqty joldasym bol­ǵan Rýdzýtak, dosym Turar Rys­qu­lovqa aıtqan eken.

Lenınniń ahlaq týraly túsi­nigi men kelisimshart­tar­ǵa qan­daı kózqaraspen qaraı­ty­ny týraly 1924 jyly Ber­lın­de jınalǵan «Solshyl sosıa­lıs­terdiń quryltaıynda» (bul máji­liske qazirgi Italııa solshyl sosıalısteriniń kósemi Nennı de qatysqan edi) jasaǵan baıan­damamda aıtqan edim. Ol nemis jáne orys solshyl sosıa­lıs­teriniń basylymdarynda («Klassenkampf», 14.01.1925; Znamııa borby», №9-10. 1925) jaryq kórdi. Osy quryltaıda jáne jarııalanǵan maqalamda men: «Biz, azııalyqtar Lenın qunsyz dep qaraıtyn osyndaı qaǵazdarǵa senip úırengenbiz. Biz buryn Lenındi Tashkenttegi Kolesovtan, Orynbordaǵy Zvıl­lıng­ten, ortalyqtaǵy Artemnen múldem basqa tulǵa retinde eleste­tetin edik. Endi qazir Le­nın­­niń bulardan eshqandaı aıyr­masy joq ekenine tolyq kózi­miz jetti» dep aıttym. Bash­qurt­stan kommýnıstik partııa­sy­na múshe­lik­ke jazylǵan keı­bir zııalylar joǵarydaǵy 19 mamyr oqıǵasyn estip, partııa músheliginen bas tartypty. Samoılov olardan bul árekettiń sebebin suraǵanda: «Kelisimshart pen ýaǵdalastyqty tanymaı, 19 mamyr qaýlysyn qabyldaǵan partııaǵa múshe bolmaımyz» degen jaýap estigen eken. Samoılov bul oqıǵany óziniń eńbeginde jazdy da.

Jasyryn uıym máselesi

Sonaý 1919 jyldyń naýryzynda Máskeýde III In­ter­nasıonal (Komıntern) qu­ryl­ǵan ýaqytta Bashqurstan úki­me­tiniń astanasy Tımeste osy In­ternasıonalǵa jeke múshe bolyp kirý úshin «Shyǵys sosıa­lıst partııasyn» qurý jolynda ister atqarǵan edik. Sol kez­deri qazaq zııalylary arasyn­da da, Tashkentte de osy baǵytta jumystar júrip jatty. Osy jyldyń naýryz aıyn­da kommýnıstik partııanyń «Bash­qurs­tan ólkelik komıtetin» qurý kezeńinde Túrkistanda sosıalızm qozǵalysyn Reseı kom­mý­nıstik partııasyna baǵy­nysh­tylyqtan qutqaryp, «shyǵys sosıalızmi» retinde tikeleı III Interna­sıonaldyń quramyna kirgizý úshin qaıta áreket jasaldy. Tipti, Bashqurtstanda tu­ra­tyn tatar zııalylarynyń biri Ilııas Alkın men joldastary 12 baptan turatyn baǵdarlama da da­ıyndap úlgerdi. Alaıda Ortalyq komıtet bul áreketterdi ysyryp tastady. Osy kezde Máskeýde ózbek, qazaq ulttarynyń kórnekti ókilderi Nızamhojaev, Turar Rysqulov, Ahmet Baıtursynov jáne basqalary bar edi. Orta­lyq komıtettiń «musylman ult­tardyń kommýnıstik orta­ly­ǵy» jantásilimniń aldynda ǵana bolatyn. Ortalyq «Shy­ǵys sosıalıstik partııasyn» qurýǵa resmı túrde ruqsat ber­me­gendikten, osy uıymdy jasyryn túrde jalǵastyrýdy jáne sol arqyly Túrkistan, Qazaq­stan jáne Bashqurtstanda Bu­hara men Hıýanyń ólkelik kom­mý­nıstik partııalaryn qolǵa alýdy uıǵardyq. Onyń ústine biz Bashqurtstanda Bashqurt ult­tyq uıymynan 14 kisiniń Túr­kistanǵa baryp jumys iste­ýi­ne sheshim qabyldaǵanbyz. Máskeýde osy oıdyń tóńireginde sóz bolyp, josparlar jasaldy. Keńestermen jumys jasaıtyn bir toptyń Túrkistandaǵy já­dıtshilermen baılanysy bol­ǵan­dyqtan jáne sosıalızm ıdeıa­sy­na oń qaramaıtyndyqtan, son­daı-aq ekinshi bir toptyń shy­naıy túrde sosıalızm ıdeıasyn qabyldaǵanyn eskere otyryp, osy eki toptyń jeke-jeke eki partııa qurýyn ári eki túrli baǵdarlama tóńireginde ju­mys jasaıtyndyqtaryna qara­mastan, ortaq máselede uıym­dasyp áreket etýin maqul dep taptyq. Sol jerde eki túrli baǵ­darlamanyń jáne eki toptyń ara­syndaǵy ortaq úndestiktiń kilti de tabyldy. Tashkent pen Qazaqstannan keıbir dostardy sha­qyrdyq. Keńes ókimeti Bash­qurt­stan ókildigi úshin qalanyń ortasynan burynǵy baılardan qalǵan bir úıdi bergen edi, barlyq májilisterimiz ben áńgimelerimiz sol úıde órbidi.

Buharada qurylǵan uıym

Negizgi jumysymyz Ámirge qarsy kúresý maqsatymen, sony syl­taýratyp Buhara ulttyq armııasyn jasaqtaý jáne Hıýa, Tú­rikmenstan men Qazaqstannan ókil­der jınap, «Túrkistan ult­tyq birligi» uıymyn qurý bolatyn. Bul iske daıyndyq re­tinde maýsym aıynda Bash­qurt­stannan Qazaqstannyń barlyq aımaǵyna, sol jerden Quljadaǵy japondarǵa jáne Ferǵanadaǵy basmashylardyń qorbashylaryna jiberilgen kisi men qazaq zııalylary jınaldy. Qazaqstannan kelgen bashqurt zııalylary arasynda Seıitkereı Maǵazov boldy. Bular búkil orta­lyq Qazaqstandy aralap, dos­tarymyzben baılanys ornatqan edi. Sondaı-aq Fer­ǵanadaǵy basmashylardan Shır Mehmet bektiń janynda júrgen Ilderhan Mýtın men Harıs Igilikov, Rahmanqul qor­bashynyń janyndaǵy Mus­ta­fa Shahqulov keldi. Bul Mus­tafa ulttyq ortalyqtyń Tashkent bólimshesiniń jetekshisi Sadreddın hanmen birge biraz ýaqyt Rahmanquldyń janynda bolǵannan keıin astyrtyn Tashkentke oralyp, tatar zııa­lysy Arıf Kerımıdi qosyp alyp, Quljadaǵy japon ókil­di­gimen kelissóz júrgizý úshin jolǵa shyqqanda Áýlıeatada orys­tardyń qolyna túsip, tut­qyn­dalǵan edi. О́zbek, qazaq ult­shyldary aralasyp júrip, áı­teýir olardy tutqynnan bosat­tyr­ǵan. Mustafa Shahqulov pen Arıf Kerımı Buharaǵa keldi. Bular Reseıdiń joǵary oqý oryndaryn bitirgen kisiler edi. Buryndary Bashqurtstanda mem­lekettik oryndarda qyzmet atqar­ǵan.

Qazaqtardan «Alash-Orda» múshe­leri men túrikmen zııalylaryn da Buharaǵa shaqyrdyq. Olardyń kelýin kútip júrgende biz Buharanyń soltústigine, qala­nyń syrtyna ornalasqan Hargosh degen aýylda, Ámirdiń jaq­tas­tarynan bir baıdyń úıinde turdyq. Bul úıdi úkimet tartyp alǵan eken. Bizdiń Bashqurtstan áskerı jasaǵynan Eýhadı Ish­mýrzın, meniń kómekshim Ib­ra­hım Ishakov jáne birneshe ofı­se­rimiz polkovnık Heıbetýllah Súıindikovtiń basshylyǵymen uıymdasyp, Buhara armııasynda jaýapty qyzmetter aldy. Qarshı, Shehrısebz, Nýr, Gýzar, Kermıne áskerı jasaqtary osylardyń qolynda bolatyn. Bulardyń bárin Arıf taǵaıyndaıtyn edi. Bizdiń maqsatymyz – orystar ulttyq armııanyń qurylýyna qarsy shyqqan nemese quryla bastaǵan armııany taratqan jaǵdaıda basmashylarmen birigip, shabýylǵa shyǵý bolatyn. Degenmen, bul úshin basmashylardyń arasynda ulttyq múddeni túsindirý maqsatynda keń kólemde úgit-nasıhat jumysyn júrgizý shart bolatyn. Tashkenttik jáne fer­ǵa­nalyq dostarymyz bul isti jaqsy jolǵa qoıǵan edi.

Arıf Buharada turyp jatqan Túrkııalyq tutqyn ofı­ser­lerge áskerı mektep ashý úshin tapsyrma berdi. Olar­dyń arasynda Álı Ryza bek­tiń basshylyǵymen jandarm jú­ıesin qurýǵa da talpynys boldy. Alaıda olardyń turyp jatqan jerleri málim ári Reseı­diń tyńshylary tarapynan barlyq is-áreketteri baqylaýda bolǵandyqtan, biz olarmen tek belgili kisiler arqyly ǵana baılanysa alatyn edik. Aqpan aıynda túrikmenderden advokat Qaqajan Berdyev, Qazaqstannan Alash-Ordanyń ókilderi Haıretdın Bolǵanbaev, Muhtar Áýezov pen Dinshe (Ádilov) jáne áli kózi tiri eki kisi keldi. Buharalyqtarmen jáne ózbektermen jumys isteý ońaıǵa túspeıtin. О́ıtkeni buha­ra­lyqtar men tashkenttikter arasynda ózara kelispeýshilik bolǵany sııaqty, ózbekter arasynda orys mektepterinde bilim alǵan zııalylarǵa, ásirese qa­zaq­tarǵa jappaı «mıssıoner» dep qaraıtyn yqpaldy top bar bolatyn. Biz buharalyq, ózbek, túrikmen jáne qazaq zııalylarymen birge Hargoshtaǵy shtabymyzda jáne Ámirdiń «Sıtare-ı mah-ı Hassa» dep atalatyn saraıynyń bir buryshynda jınalyp, qurylyp jatqan Ulttyq ortalyqtyń baǵdarlamasy tóńi­­­reginde sóılestik. Hıýada orys­tar tarapynan kúshtep tara­tylǵan ulttyq úkimettiń keı­bir músheleri jasyryn jolmen Buharaǵa keldi. Olarmen de áńgimelestik. Alaıda bul áńgi­melerdiń uzap ketýinen jáne jas buharalyqtardyń tar­tyn­shaq­taýynan qazaqtar jaly­ǵa bastaǵan edi. Kelissózder ná­tı­­jesinde О́zbekstanda sosıa­­­lıst emes, dinı baǵyttaǵy «Já­dıtshilder» partııasy men sosıa­lıstik «Erik» partııasy qury­lyp, bul ekeýi qazaqtardyń «Alash-Orda» partııasymen birigip, biz­diń tarapymyzdan usy­nylǵan tó­mendegi jeti baptan tura­tyn «ortaq platformany» qabyl­da­dy:

1. Tolyq táýelsizdik alý
2. Demokratııalyq respýblıka jarııalaý
3. Ulttyq armııa qurý
4. Ekonomıkalyq júıe, temir joldar men kanaldardyń qu­rylysy Túrkistannyń táýel­siz­di­gine qyzmet etýi tıis
5. Halyq aǵartý isin dáýirge saı jańartý jáne batys má­denıe­timen tanysý úshin orystar arqyly baratyn joldan basqa múmk­inshilikter qarastyrý
6. Ult máselesi. Mektepterdi jáne memlekettiń tabıǵı baı­ly­ǵynan elde ómir súrip jatqan ulttardyń úles salmaǵyna qarap paıdalaný
7. Dinge tolyq erkindik berý. Din isterin dúnıe isterine aralas­tyrmaý.

Qazaqtar Dinsheni ókil re­tin­de tastap, elderine qaıtyp ket­kennen keıin jádıt jáne Erik partııalarynyń jeke-jeke baǵdarlamalary aıqyndaldy. Osy úsh áreket bizdiń Buharada jınalýymyzdyń úlken nátıjesi bolatyn. Jalpy alǵanda, mem­leket­ti biri lıberal, ekinshisi sosıalıst baǵytyndaǵy eki partııa­lyq júıemen jáne osy eki par­tııa­nyń ortaq baǵdarlamasy arqyly basqarý týraly she­shim qabyldandy. Buǵan bári de qýanyp, kelisim berdi. Seıit­ke­reı Maǵazov jeti baptan tu­ra­tyn ortaq baǵdarlamany óleń­ge qosyp, jyrlady. Bul klas­sı­ka­lyq týyndy bolatyn.

Aýdarǵan

Darhan QYDYRÁLI