– Búgin biz memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń tapsyrmasymen jasaqtalǵan jańa zań jobasyn qoǵam nazaryna usynyp otyrmyz. Bul jańa zań, 1995 jyly qabyldanǵan zańnan múldem bólek. Qoldanystaǵy zań jalpylama sıpatta boldy, negizgi quqyqtyq reglament máslıhattarǵa júkteldi. Osyǵan oraı elimizdiń ár aımaǵynda ártúrli jaǵdaı qalyptasty. Zań talaptary ártúrli túsindirildi. Mysaly, Nur-Sultan qalasynda beıbit jıyndardy tek arnaıy belgilengen oryndarda ótkizý qarastyrylǵan, al basqa óńirlerde buǵan qosymsha talaptar da qarastyrylǵan. Endi jańa zańnyń qabyldanýy respýblıkanyń barlyq aımaǵynda beıbit jıyn ótkizýdiń biryńǵaı erejesin ornatady. Sonymen birge, jańa zań jobasyna beıbit jıyndardyń negizgi qaǵıdaty engizildi: ol eń aldymen, zorlyq-zombylyqqa, kúshteýge tyıym salý, zańdylyqtyń saqtalýy, memlekettik qaýipsizdikke, qoǵamdyq tártipke, densaýlyqqa, ózgelerdiń quqyǵy men bostandyǵyna zııan kelmeı jáne taǵy bir negizgi talap – beıbit jıynǵa erikti túrde qatysýdy qamtamasyz etý, – deıdi Danııar Esın.

Jıynda aldymen «Aq otaý» qoǵamdyq birlestiginiń jetekshisi Altynaı Esqalıeva álem boıynsha halyq mıtıngige óz pikirin bildirýge shyǵatynyn jetkizdi.

– Men elimizde mundaı zańnyń paıda bolǵanyn quptaımyn. Beıbit jıyndar ótkizý – azamattyq qoǵamnyń óz pikirin bildirýdiń bir joly. Búgin biz bir ústel basynda otyryp, osyndaı talqylaý ótkizýimizdiń ózi demokratııaǵa jasalǵan úlken qadam dep oılaımyn. Árıne, bizdiń Qazaqstannyń óz damý joly bar, sondyqtan jańa zańdy qabyldaǵan kezde álemdik tájirıbeden bólek, jergilikti erekshelikter eskerilýi tıis. Zań ábden ekshelip qabyldanyp, keıin buljytpaı oryndalýy qajet. Maǵan jobada mıtıng ótkizýge qalanyń sheti emes, ortalyǵy tańdalatyny naqtylanǵany unady. Biraq dál qandaı jer bolady, ony uıymdastyrýshylar ózderi sheshýi qajet. Máslıhat buǵan qulaq asýy kerek. Al 250 adam degen talap jónsiz, sebebi mıtıngige qansha adam qatysatynyn uıymdastyrýshy aldyn-ala qaıdan biledi? – dedi Altynaı Ǵalymqyzy.

Qoǵamdyq uıym jetekshisiniń bul sózin «Oral aptalyǵy» gazetiniń bas redaktory Luqpan Ahmedııarov tolyqtyryp alyp ketti.

- Beıbit jıyndardy arnaıy belgilengen orynda ótkizý týraly talapty zań jobasynan alyp tastaý kerek dep esepteımin. Onyń ornyna «mıtıngiler men sherýlerdi balabaqsha, mektep, aýrýhana ǵımarattary, áskerı baza, túzeý oryndary jáne basqa rejımdi nysandarǵa 50 metrden artyq jaqyndamaı kez kelgen jerde ótkizýge bolady» dep jazylsa. Sondaı-aq jergilikti atqarýshy organnyń resmı saıtynda qala boıynsha josparlanǵan kópshilik sharalardyń onlaın jospary kópshilikke, sonyń ishinde beıbit jıyndardy uıymdastyrýshylarǵa qoljetimdi bolýy tıis. Belgili bir ýaqytta belgili bir onynnyń bos bolatyny aldyn ala kórinip tursa, ótinish berýshi beıbit jıyn ýaqyty men ornyn tańdaýǵa qınalmaıdy. Oǵan orynsyz ruqsat bermeýdiń joly kesiledi. Ekijaqty senbestik joıylady. Taǵy bir usynys – qatysýshylary on adamnan aspaıtyn pıket sharalaryn jergilikti atqarýshy organǵa aldyn ala eskertpeı-aq ótkize berýge ruqsat etilýi tıis, - dedi Luqpan Saılaýuly.

«Qazaqstan Respýblıkasynda beıbit jıyndardy uıymdastyrý jáne ótkizý tártibi» týraly zań jobasyn talqylaý óte qyzý ótti. Aýǵan soǵysy ardagerleri qaýymdastyǵynyń jergilikti jetekshisi Berkinǵalı Ǵabdelov, zań ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent Talǵat Rahmetov, jýrnalıst Dana Dúısekenova, tarıh pániniń muǵalimi, «Jarııa» táýelsiz baqylaýshylar tobynyń múshesi Serik Zııatov, JSDP partııasy oblystyq fılıalynyń jetekshisi Qadısha Muqanova, ardager Asqar Ataev, «Aýyl» partııasynyń oblystyq fılıaly jetekshisi Mynataýbık Ánesov jáne basqalary zań jobasy týraly óz pikirlerin ortaǵa saldy.

Vıse-mınıstr Danııar Esın barlyq usynys pikirlerdi túrtip alyp, keıbirine sol jerde jaýap berip otyrdy. Mysaly mınıstr orynbasarynyń aıtýynsha, beıbit jıyndardy ótkizýge arnaıy oryndar belgilenýi – eń aldymen sol jıyndy ótkizýshilerdiń talap-tilegin, erkin aıtýyna múmkindik jasaý, jıynnyń maqsatyna jetýi úshin jasalǵan.  

Batys Qazaqstan oblystyq advokattar alqasynyń múshesi, zań ǵylymdarynyń kandıdaty Mereke Ǵabdýalıev óz sózinde jańa zań jobasy men Konstıtýsııa talaptarynyń bir-birine qaıshy kelmeýi týraly eskertti. Sondaı-aq «saılaýaldy úgit-nasıhat», «respýblıkalyq referendým qarsańyndaǵy úgit-nasıhat» jıyndaryna «Qazaqstan Respýblıkasynda beıbit jıyndardy uıymdastyrý jáne ótkizý tártibi» týraly zań áser etpeýi tıis. О́ıtkeni bul atalǵan jıyndar «Saılaý týraly», «Respýblıkalyq referendým týraly» konstıtýsııalyq zańdarmen rettelgen.

- Bizdiń elimizdegi kóptegen zańdardyń memlekettik tildegi jáne orys tilindegi redaksııasy bir-birine saı emes, tipti keıde kereǵar. Búgingi talqylap otyrǵan jobanyń qazaqshasynda: «1) Beıbit jınalystar ótkizýdiń habarlama tártibi jergilikti ókildi organ belgilegen arnaıy orynda KEMINDE eki júz elý adam qatysqan jaǵdaıda pıketter, mıtıngiler, jınalystar úshin kózdelgen bolady» dese, orysshasynda: «1) Ývedomıtelnyı porıadok provedenııa mırnyh sobranıı býdet predýsmotren dlıa pıketov, mıtıngov, sobranıı, prı ýslovıı ýchastııa menee dvýhsot pıatıdesıatı chelovek v opredelennom mestnym predstavıtelnym organom spesıalızırovannom meste» delingen. Iаǵnı, eki mátinniń maǵynasy eki túrli. Osyndaı jaǵdaıda zańnyń memlekettik tildegi jáne orys tilindegi nusqasy qaıshylyqqa tússe, qaısysy basshylyqqa alynady? – dep suraq qoıdy jergilikti belsendi, bloger Nurlan Sádir. Nurlan Qýanyshulynyń bul synyna vıse-mınıstr birden jaýap qatyp, rasynda aýdarma máselesinde kemshilikter bar ekenin, zań qabyldanǵanǵa deıin ol joıylatynyn aıtyp sendirdi.

Jıynda sondaı-aq zań jobasynda qoǵamdyq tártipti baqylaýdy quqyq qorǵaý organdarymen birge beıbit jıyndy uıymdastyrýshylarǵa da artý týraly usynys erekshe talqyǵa tústi. «Bul durys emes. Qoǵamdyq tártipti qorǵaý – quqyq qorǵaý organdarynyń, ıaǵnı memlekettiń mindeti. Ol mindetti basqa adamǵa nemese uıymǵa tapsyrýǵa bolmaıdy» deıdi Nurlan Sádir. Zańger Mereke Ǵabdýalıev te beıbit jıyn ótetin jerdi dárigermen, polısııamen, qajet bolǵan jaǵdaıda órt sóndirýshi qyzmetimen qamtamasyz etý – jergilikti atqarýshy organnyń quziretinde bolýy tıis degen oıyn jetkizdi.

Talqylaýshylar tarapynan zańǵa «antımıtıng» uǵymyn engizip, antımıtıng ótkizýge bola ma, joq pa, osyny da naqtylaý týraly usynys tústi. Shynynda da keıbir elderde bir máselege qatysty túrli pozısııadaǵy eki saıası kúsh bir mezgilde eki mıtıng ótkizip jatady. Mundaı jıynnyń da óz ereksheligi bar, sondyqtan naqtylanýy kerek.

- 1906 jyly Reseı Dýmasyna depýtat bolyp saılanǵan kezinde ult kósemi Álıhan Bókeıhanuly túrmede edi. Biraq sol kezdegi zańǵa sáıkes ol jazadan bosatylyp, túrmeden shyǵaryldy, Dýmaǵa jiberildi. Bizdiń jańa zań jobasynda buryn ákimshilik jazaǵa tartylǵan azamattarǵa beıbit jıyndardy uıymdastyrý quqyǵynan aıyrý týraly bap bar eken. Qoǵamǵa qaýipti, aýyr qylmysy bolmasa, azamattarǵa beıbit jıyndarǵa qatysýǵa, uıymdastyrýǵa tıym salynbaýy kerek, - deıdi Syrym aýdany Bulan orta mektebiniń muǵalimi Serik Zııatov.

Jıynǵa qatysýshylardyń biri aıtyp ótkendeı, Qazaqstanda azamattyq qoǵam qalyptasyp qaldy, qoǵam belsendileri beıbit jıyndar ótkizýdiń mán-mańyzyn túsinedi. Bul máseleni memleket te qoldap otyr. «Qazaqstan Respýblıkasynda beıbit jıyndardy uıymdastyrý jáne ótkizý tártibi» týraly zań jobasynyń halyq talqysyna túsip, el ishinde osyndaı ashyq jıyndar ótkizilýi osyny kórsetedi.

Aqparat jáne qoǵamdyq damý vıse-mınıstri Danııar Esın jıynda aıtylǵan usynys-pikirdiń bárin jazbasha túrde mınıstrlikke joldaýyn surap, talqylaýǵa qatysýshylardyń barlyǵyna alǵys aıtty. Eki saǵatqa jýyq ýaqytqa sozylǵan jıynda 50-ge jýyq usynys túsken eken. «Kelisip pishken ton kelte bolmas» degendeı, bul usynystyń bári de bolashaq zańnyń halyq ıgiligi úshin qyzmet etýine yqpal eteri anyq.

Batys Qazaqstan