Qazaqstandyq sot-saraptama júıesi ýaqyt talabyna saı jetildirilip keledi

Máselen, meniń oıymsha, qazaqstandyq sot saraptamasy tarıhynyń birinshi kezeńi nemese basy dep 1939-1948 jyldardaǵy kezeńdi sanaýǵa bolady, óıtkeni sot-saraptama qyzmeti 1939 jyly oqý bólimshesi retinde qurylǵan, biraq tergeý jáne sot organdary úshin krımınalıstıkalyq saraptamalardy oryndaǵan Almaty zań ınstıtýtynyń krımınalıstıkalyq zerthanasynan shyqqan saraptama ortalyǵynyń formasyn alady. 1948 jyly osy zerthanaǵa Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan jáne Altaı ólkesiniń tergeý organdary men soty úshin saraptama júrgizý júktelgen.

1951-1966 jyldar aralyǵy qazaqstandyq sot saraptamasyn qalyptastyrý úshin mańyzdy kezeń bolyp tabylady. 1951 jylǵy mańyzdy oqıǵa Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń zań komıssııasy janyndaǵy Almaty ǵylymı-zertteý krımınalıstıkalyq zerthanasyn qurý boldy. Sol jyly I.V.Stalınniń qol qoıýymen KSRO Halyq Komıssarlary Keńesiniń KSRO Odaǵynyń búkil aýmaǵynda memlekettik sot-medısınalyq qyzmetin uıymdastyrý týraly Qaýlysyna sáıkes Qazaqstan Respýblıkasy Ádilet mınıstrliginiń Sot medısınasy ortalyǵy quryldy. KSRO Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń 1951 jylǵy 14 maýsymdaǵy № 643 jáne Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń 1951 jylǵy 23 shildedegi № 667 buıryqtaryn oryndaý úshin QazKSR Densaýlyq saqtaý mınıstrligi janyndaǵy jáne oblystardyń qalalary, aýyldyq jáne qalalyq aýdandaryna qyzmet kórsetetin oblystyq densaýlyq saqtaý bólimderi janynan sot-medısınalyq saraptamanyń respýblıkalyq bıýrosy quryldy. Osylaısha, qazirgi ákimshilik-aýmaqtyq bóliniske sáıkes Qazaqstanda 15 oblystyq sot-medısınalyq saraptama bıýrosy jumys isteı bastady. 1955 jyly birinshi fızıka-tehnıkalyq bólim uıymdastyryldy. Alty jyldan keıin, 1957 jyldyń kókteminde Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń zań komıssııasy janyndaǵy Almaty ǵylymı-zertteý krımınalıstıkalyq zerthanasy Qazaq KSR Ádilet mınıstrliginiń Almaty sot saraptamasy Ǵylymı-zertteý ınstıtýty bolyp qaıta quryldy. Barlyq KSRO-da atalǵan SS ǴZI sol ýaqytqa deıin úshinshi sot saraptama ınstıtýty boldy. Almaty sot saraptamasy Ǵylymı-zertteý ınstıtýtyn qurý Qazaqstanda sot saraptamasynyń ǵylymı baǵytyn damytýdyń bastalýyn bildiredi. 1959 jyly respýblıkada 5 sot-medısınalyq zerthana, 3 sot-bıologııalyq jáne 1 fızıka-hımııalyq bólimshe boldy.

Almaty SS ǴZI ǵylymı jáne praktıkalyq qyzmetiniń nátıjeleri, sot saraptamasynyń negizderin ázirleý salasyndaǵy jetistikteri Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń 1966 jylǵy 8 qyrkúıektegi qaýlysymen qyzmetkerleri búkil Respýblıkanyń sottary men quqyq qorǵaý organdarynyń saraptamalyq zertteýlerine qajettilikti iske asyrǵan Almaty SS ǴZI Qazaq sot saraptamalarynyń ǵylymı-zertteý ınstıtýty bolyp qaıta qurylýyna zańdy túrde sep boldy. Instıtýt dırektory bolyp professor V.A.Hvan taǵaıyndaldy (1966-1989 j.j.), keıin ınstıtýtty professor A.F.Áýbákirov basqardy (1989-1997 j. j.). Atalǵan kezeńniń ár jyldary Qazaqstannyń oblys ortalyqtarynda (Qyzylorda q., Gýrev q.) sot-medısınalyq saraptama bıýrosy janynan zerthanalyq bólimsheler uıymdastyryldy.

1966 jyldan 1978 jylǵa deıingi kezeńde QazKSR sot-saraptama qyzmetinde birqatar ózgerister oryn alyp, onyń normatıvtik jáne uıymdyq negizderin jetildirý boıynsha eleýli jumystar júrgizildi. 1967 jyldyń 1 qańtaryna respýblıkada 102 negizgi qyzmetker men 89 qosymsha jumyskerdi quraıtyn 200,5 birlik dárigerlik qyzmet boldy. KSRO-daǵy sot-medısınalyq jumysyna jalpy ádistemelik basshylyq jasaýdy Sot medısınasy ǵylymı-zertteý ınstıtýty júzege asyrdy. Osy kezeńde sot-medısınalyq saraptamasyn uıymdastyrýǵa, nyǵaıtýǵa jáne damytýǵa arnalǵan birqatar úkimettik jáne vedomstvolyq normatıvtik-quqyqtyq qujattar jaryq kórdi, sezder men konferensııalar ótkizildi. QazKSR sot-medısınalyq qyzmetiniń qarqyndy damý kezeńi 60-shy jyldardyń sońynda bastalyp, 70-shi jyldardyń ortasynda óziniń eń joǵary deńgeıine jetti.

1973 jyly Qazaq SS ǴZI-diń birneshe oblystyq bólimderi quryldy. Instıtýtta belgili mamandar: S.F.Bychkova, E.D.Bogodýhova, A.M.Agýshevıch, G.A.Mozgovyh, L.N.Moroz, L.T.Kalınovskaıa, A.S.Kalımova, K.N.Shákirov jáne t. b. jumys istedi

1978 jyly Instıtýtta saraptamalyq-aldyn alý jumysynyń baǵyty damyp, Qazaq SS ǴZI qurylymy ózgertildi. Almaty qalasynda ornalasqan jáne 6 bólimnen turatyn ortalyq apparattan basqa, 1980 jyly 10 oblystyq bólimshe quryldy. Osy kezeńniń eleýli oqıǵasy Qazaq KSR Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń 1981 jylǵy 25 jeltoqsandaǵy № 29/15 sheshimi negizinde jasalǵan jáne Almaty qalasy men Almaty oblysyndaǵy sot-medısınalyq qyzmetkerleriniń qyzmetin jaqsartý jáne tárbıe jumysyn kúsheıtý maqsatynda júrgizilgen respýblıkalyq jáne Almaty oblystyq bıýrosy sot-medısınalyq saraptamasynyń birlestigi boldy.

Qazaqstandyq sot saraptamasynyń tarıhyndaǵy bólek kezeń retinde 1989-1997 jyldar aralyǵyn atap ótýge bolady. 1989 jyly sot-medısınalyq qyzmet tarıhynda tuńǵysh ret Shymkent qalasynda alǵashqy qazaqstandyq sot-dárigerleriniń quryltaıy ótti. 1989 jyl sot saraptamasynyń ǵylymı-zertteý ınstıtýty janynda aspırantýra ashylyp, odan bólek kandıdattyq dıssertasııalar qorǵaý jónindegi mamandandyrylǵan keńes qurylǵanymen belgilendi. 90-shy jyldardyń basy Qazaq SS ǴZI ǵylymı baǵytynyń kúsheıýimen sıpattaldy. Instıtýt qyzmetine birneshe ret KSRO Ádilet mınıstrliginen de, Odaqtyń ózge saraptamalyq mekemelerden de joǵary baǵa berilgen bolatyn. Qazaq SS ǴZI oń tájirıbesi KSRO Ádilet mınıstrliginiń sot-saraptama mekemeleri júıesinde taratyldy. 1989-1995 jyldar aralyǵynda Qazaq SS ǴZI Mamandandyrylǵan keńesinde 12 adam dıssertasııalaryn qorǵap shyqty, olardyń qatarynda Instıtýt qyzmetkerlerimen birge quqyq qorǵaý organdarynyń jáne respýblıkanyń JOO qyzmetkerleri de boldy.

1997 jyl sot-saraptama qyzmeti salasyndaǵy birneshe jarqyn oqıǵamen erekshelendi. Aldymen, Ádilet mınıstrliginiń biryńǵaı saraptama júıesi quryldy. Onyń qalyptasýy sot saraptasy óndirisin júrgizý fýnksııasyn qylmystyq qýdalaý organdarynan Ádilet mınıstrligine berýdi kózdeıtin «Qazaqstan Respýblıkasy quqyq qorǵaý organdarynyń júıesin odan ári reformalaý jónindegi sharalar týraly» Qazaqstan Respýblıkasy
Prezıdentiniń 1997 jylǵy 22 sáýirdegi № 3465 Jarlyǵynan óz bastaýyn alady.

«Qazaqstan Respýblıkasy Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń sot-medısına qyzmetin qaıta uıymdastyrý týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń 1997 jylǵy 2 shildedegi №1044 qaýlysymen Sot medısınasy ortalyǵy quryldy.

Osylaısha, atalǵan jyldyń taǵy bir mańyzy zor oqıǵasy – 1997 jyldyń 12 qarashasynda Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy sot-saraptama qyzmetiniń quqyqtyq negizin, osy saladaǵy qoǵamdyq qatynastardy retteıtin «Sot saraptamasy týraly» Zań qabyldandy.

2005 jyly talqylanatyn saladaǵy jaǵdaıdy qaıta qaraý qajettiligi týyndaıdy. Osylaısha, Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń Qaýlysymen QR sot-saraptama júıesin damytý Tujyrymdamasy ázirlenip, maquldandy.

Tujyrymdamaǵa sáıkes, 2006-2008 jyldarǵa arnalǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń sot-saraptama júıesin damytý Tujyrymdamasyn iske asyrý jónindegi is-sharalar jospary ázirlenip, qabyldandy.

2006 jyldyń shilde aıynda birqatar negizgi zańnamalyq aktilerge (QR QK, QR QPK, QR APK, QR ÁQBtK) qajettilik pen ýaqyt talabyna saı eleýli ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi. Mysaly, QPK-de taraptardyń jaryspalylyǵy men teń quqylyǵy qaǵıdatyn iske asyrý kepildigi paıda boldy, qylmystyq prosesti júrgizýshi organnyń proseske qatysýshylardyń bastamasy boıynsha saraptama taǵaıyndaýy, QK-te saraptama júrgizgen sarapshyǵa qatysty jala japqany úshin qylmystyq jaýapkershilik týraly norma paıda boldy. Bul rette, tikeleı sot-saraptama qyzmeti men sot-saraptama júıesine qatysty reglamentteýdiń kóptegen máseleleri ashyq qaldy, retteý ózekti emes boldy.

2010 jyldan bergi aralyqty sot-saraptama qyzmetiniń tarıhy men qalyptasýynyń jeke kezeńin qarastyrýǵa bolady, ol sondaı-aq sot-saraptama qyzmeti júıesiniń qurylysynda jáne ony quqyqtyq retteýdegi birqatar ózgeristerdi bildiredi.

Máselen, buryn Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń qaramaǵynda bolǵan sot-narkologııalyq jáne sot-psıhıatrııalyq saraptamalar óndirisi 2016 jylǵa qaraı Qazaqstan Respýblıkasy Ádilet mınıstrliginiń vedomstvosyna berildi. Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń 2017 jylǵy 3 aqpandaǵy № 34 «Sot saraptamasynyń keıbir máseleleri týraly» qaýlysymen «Qazaqstan Respýblıkasy Ádilet mınıstrliginiń Sot medısınasy ortalyǵy» RMQK oǵan «Qazaqstan Respýblıkasy Ádilet mınıstrliginiń Sot saraptamasy ortalyǵy» MM qosý jolymen qaıta uıymdastyryldy.

Osylaısha, Qazaqstan Respýblıkasynyń sot-saraptama júıesi búgingi tańda «Qazaqstan Respýblıkasy Ádilet mınıstrliginiń Sot saraptamasy ortalyǵy»respýblıkalyq memlekettik qazynalyq kásipornymen usynylǵan.

Biryńǵaı vedomstvoda saraptamalyq fýnksııalardy biriktirý ákimshilik personaldyń qyzmetin ońtaılandyrýǵa, sarapshylar jumysynyń tıimdiligin arttyrýǵa jáne jalpy materıaldyq-tehnıkalyq bazany negizdeı otyryp, qarjylyq kúsh-jigerdi shoǵyrlandyrýǵa, sarapshylardyń úlken táýelsizdigin qamtamasyz etýge, sondaı-aq sot-saraptama qyzmetindegi ishki qaıshylyqtardy boldyrmaýǵa múmkindik berdi.

Quqyq qorǵaý jáne sot júıesin sot-saraptamalyq qamtamasyz etýdi odan ári jetildirý jáne jańǵyrtý maqsatynda Memleket basshysy 2017 jylǵy 10 aqpanda «Sot-saraptama qyzmeti týraly» jáne «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine sot-saraptama qyzmeti máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zańdarǵa qol qoıdy.

Qazaqstan Respýblıkasynyń ekonomıkalyq, áleýmettik jáne saıası damýyna, ýaqyt talaby boıynsha quqyq qorǵaý jáne sot júıelerin reformalaýǵa, sondaı-aq ǵylym men tehnıkanyń álemdik damýyna baılanysty qazaqstandyq zańnamanyń ózgerýi, onyń damýy men jetildirilýi ábden zańdy. Bul ózgerister qoǵamdyq qyzmettiń barlyq salalaryna sózsiz áser etedi. Sot-saraptama qyzmetiniń tabıǵaty onyń turaqty damýy men dınamıkasynyń qajettiligin bildiredi. Osy bapta keltirilgen sot saraptamasynyń damý tarıhynyń belgili bir kezeńderine gradasııa shartty jáne zertteletin salanyń neǵurlym mańyzdy oqıǵalaryna negizdelgen. Zańnamalyq reformalar kásibı bolýy tıis, al ǵylymı zertteý isinde tarıhı jáne salystyrmaly-quqyqtyq ádisterdi qoldaný erekshe oryn alady.

Sáken ABDOLLA,

Aqtóbe oblystyq sotynyń tóraǵasy,

zań ǵylymdarynyń kandıdaty