Smahan tóre aıtqan aqyn Joshy kim?

Biz osy rette atalǵan ıgi isterdiń bir tarmaǵy esebinde qasıetti babalardyń tek­ti jalǵasy, toǵyz baýly tóre tuqy­my, kókjal Baraq sultannyń tórtinshi balasy Bókeı hannan taraıtyn, on toǵyzynshy ǵasyrdyń ekinshi jartysynda ómir súrgen aqyn Joshy týra­ly sóz etkimiz keledi. Joshy Táý­ke­uly esimi elge keń tanymal bolma­ǵanymen, óz zamanynyń yqpaldy adamy ekenin tarıhı qujattar, aýyzeki dáıekti áńgimeler rastaıdy. Qarqaraly okrýginiń aǵa sultany Qusbek Táý­keulynyń inisi Joshy sultandy Alash kósemi Álıhan Bókeıhannyń inisi Smahan Bókeıhanovtyń estelikterinen kóp kezdestirýge bolady. Atalǵan eń­bekterde Joshy Táýkeulyn Smahan tó­re aqyn Joshy dep erekshe ataıdy. Sondaı-aq aqyndyqtan bólek ózi bılik etken sol kezdegi Qarqaraly ákim­shiligine qarasty Boqty tóńiregine (bú­gingi Qarqaraly aýdany, Baqty aýy­ly) sharapatyn tıgizip, mektep te sal­dyrtqan qaıratker adam. Jalpy, Joshy Táýkeuly týraly aıtpas buryn, aldymen onyń shyqqan tegine, shejire tarmaǵyna qysqasha toqtalyp ótken durys. Joshynyń arǵy atasy ataqty Baraq sultan bolsa, odan beri qaraı Bókeı – Tursyn hannyń nemeresi, Baraq sul­tannyń tórtinshi balasy. Joshy sol Bókeı hannyń bir balasy Táýke sul­tannan Moldahan degen sultanmen egiz týady. Kópshilik biletin kóne tarıh derekterinen belgili, 14 jastaǵy Bókeıdi Qazdaýysty Qazybek bıdiń pármenimen Qarakesek Shekshek Nuraly bı alpys nókerimen Baraq sultannan attaı qalap, Samarqannan Arqaǵa arqalap alyp kelgen. Orta júz, Arǵyn eli, onyń ishindegi qalyń qarakesek rýynyń bul josyǵy – qazaq ortasyndaǵy tóresiz el bolmaıdy, tóbesiz jer bolmaıdy degen jazylmaǵan dala zańymen úndesedi.

Joshy esimi týraly birer sóz

Qazaq dástúri boıynsha jańa týǵan nárestege at qoıý – úlken mánge ıe rásim. Onyń ishinde ul balaǵa dańqty baba­larynyń esimin berip, qasıetti arýaq­tarǵa qurmet kórsetý – erekshe ǵuryp. Bul saltty Alash ishinde aqsúıek tóre tu­qymdary berik ustanǵan. Oǵan ótken tarıhtan kóptegen mysal keltirýge bolady. Qazaq tarıhyna qatysty bir­neshe Joshy bolǵan. Eski shejireniń eń bilimdar ókili, jazýshy Muhtar Maǵaýın 2017 jyly «Ańyz adam» jýrnalyna bergen suhbatynda Temýjinniń, ıaǵnı Shyńǵys hannyń týǵan inisi Qasar­­dyń da tolyq aty – Joshy-Qasar eke­nin aıtady. «Keıingi Joshy han­men shatastyrmas úshin kóbine-kóp úne­mi derlik esimniń ekinshi jartysy qa­byldanǵan. Ráshıd-ád-Dınniń eńbegin aqtaryp qarasańyz, taǵy qanshama Jo­shy aldyńyzdan shyǵady. Bul – tań­baly qaǵazǵa túsken Joshylar ǵana», deıdi tarıhshy ǵalym M.Maǵaýın. Ol esim keıin Shyńǵys hannyń úlken uly Joshy hanǵa berilgen. Biz búgin áńgi­meleıtin Joshy sultan da sol dańqty babalarynyń esimin enshilegen tulǵa retinde bizdi qyzyqtyrady.

Esim qaıtalaý qazaq handyǵy tarıhynda erekshe saqtalǵan deýge bolady. Biz aıtyp otyrǵan Joshy Táýkeulynyń úshinshi atasy Baraq sultannyń esimi de arǵy atasy Altyn Ordanyń hany Baraq hannyń esimine qurmet retinde qoıylǵan. Jalpy, tere bersek, qazaq handarynyń ishinde birneshe Bókeı, birneshe Jáńgir, birneshe Qudaımende, birneshe Kóshek, birneshe Abylaı, birneshe Tursyn, birneshe Qasymdy kezdestiremiz. Aıtpaǵymyz, Joshy Táý­keuly da óziniń uly jaýynger, er, batyr babalarynyń qasıetti esimin enshilegen tulǵa retinde qurmetpen atalady.

Aqyn Joshy

Tóre tuqymdaryn zerttep júrgen jas ǵalym Arman Ahmetovtiń «Baraq han» atty tolymdy eńbeginde Joshy sultannyń jasy qujattarda ártúrli jazylǵandyǵy kórsetiledi. Joshynyń tý­ǵan jyly ár derekte 1813, 1817, 1818 jyly dúnıege kelgen dep jazylady. 1850 jyly Qarqaraly okrýginde ákesi basqarǵan Qara-Áıtimbet bolysynda turǵan. Turmysy baı. Baı bol­ǵanymen qara bastyń qamyn oılamaı elge paıdam tısin degen azamattardyń biri bolǵan. Maqalanyń basynda atap ketkendeı, Joshy Táýkeuly týraly Smahan Bókeıhanovtyń derekteri Jo­shy ómirinen kóp aqpar beredi. Sol derek­terdiń bárinde Joshynyń aqyn­dyq óneri týraly keńinen aıtylyp, bir­neshe óleńi mysalǵa keltiriledi. Joshy­nyń ár kezde jazyp, el aýzynda keńinen taraǵan óleń­deriniń bir-ekeýin osy jerde aıta ke­týge bolady.

Joshy sultannyń qonysy Abyraly jerimen qoltyqtas, arasynan Túndik ózeni aǵyp ótedi eken. Aqynnyń bir óleńi óziniń qudalary Baıbórilerge qara­tylyp aıtylady. Qudasy baıbóri elinen, Kenje Qoıshybaıuly kezekti qansonardyń birinde Joshynyń balasyna túlki baılamaı ketipti. Joshynyń renjigenin estigen Kenje biraz ýaqyt ótip ketse de, kelip: «Assalaý­maǵa­leı­kúm, Alla jar!» dep amandasa kiripti. Sonda Joshekeń:

Ýaǵaleıkúmassalam, baıbóriler,

It júgirtip, qus salǵan

óńsheń seriler.

Bir tyshqannyń túgine qaraımyn dep,

Qudaı qosqan qudadan

kettiń sender!

– degen eken. Kenje: «Aldııar» dep túl­kisin ákep, aıaǵyna jyǵylypty. Tóre: «Ýaǵy ótken, almaımyn!» dep almapty.

Nemese aǵasy aǵa sultan Qusbek tóre qaıtys bolǵanda aqyn inisi Joshy myna óleń joldaryn aıtqan eken:

Keshegi týǵan aıdyń búgin besi,

Mal taısa, er jigittiń qalmaıdy isi...

Kelsem, ketkim kelmeıtin

aýylym-aı,

It baılasa turǵysyz bolǵany nesi?!. Bul óleńder Smahan Bókeıhannyń «Ále­keńniń áýleti» atty eńbeginde ja­zylǵan. Atalǵan eńbek «Juldyz» jýrnalyna alǵash ret toqsanynshy jyldary, keıin 2006 jyly qaıta basylyp shyqqan.

Joshy sultan týraly 1858 jylǵy qujattan onyń Qarqaralyda aǵa sultan saılaýyna qatysyp daýys bergendigin tarıhshy A.Ahmetov B.Násenovtiń «Aby­­raly – Saryarqanyń kindigi» eń­be­gine silteme jasap jazady.

Joshy Táýkeulynyń aqyndyǵy osy bir-eki óleńmen shektelmeıdi. Negizgi óleńderi áli de jaryqqa shyqpaı otyr. Bul týraly sultannyń tikeleı ur­paǵy, Y.Altynsarın tósbelgisiniń ıe­ge­ri Bolat Táńirbergenuly myna bir qundy derekti usynady: «Qazaq­stan­­ǵa keńinen tanymal qoǵam qaırat­keri bolǵan, aýyl sharýashylyǵy ǵy­lymdarynyń kandıdaty, zertteýshi ǵalym Myńjasar Ádekenov kezinde 2008-2009 jyldary qazirgi Qarqaraly aýdany, Búrkitti aýylynda aǵa sultan Qus­bek tórege, Qusbektiń ákesi Táýke sul­tanǵa, Qusbek tóreniń orynbasary bolǵan, inisi Arystanbek sultannyń balasy Smaıylhan sultanǵa salynǵan kesenelerdi memlekettik qorǵaýǵa alýǵa úlken jumys jasaǵan bolatyn. Sol kezdegi oblystyq mádenıet basqarma­synyń basshysy, qoǵam qaıratkeri Rym­bala Omarbekovany arnaıy shaqyr­typ, kesene basyna granıtten kóktas qoıdyrtty. Atalǵan shara barysynda Myńjasar aǵa «Mundaı erekshe arhıtektýralyq nysandar memleket tarapynan qorǵaýǵa alynýy kerek. Osy Qarqaraly tóńireginde Qusbek tóre­niń beıiti pishinimen uqsas salynǵan keseneler kóp. Olarǵa Qusbektiń ini­leri Appaz, Arystanbek, Joshy sul­tandardyń beıitterin jatqyzýǵa bolady. Solardyń ishinde Táýkeuly Jo­shynyń kesenesi erekshe nazar aýdartady. Táýke sultan uldarynyń kó­bi­siniń kesenesi shoshaq pishindi bolyp kelse, Joshy sultannyń kesenesi segiz qulaqty erekshe arhıtektýralyq qurylys bolyp tabylady. Bundaı nysandar ortalyq Qazaqstanda kóp kezdese qoımaıdy. Sondyqtan atalǵan qorymdy kóp keshiktirmeı dereý memleket qorǵaýyna alyp, belgi qoıý kerek. Ondaı qurylys nysandaryn jer­men-jeksen etýge bolmaıdy», deı kelip Qusbek tóreniń inisi Joshy Táý­ke­ulynyń bes dápter óleńder jınaǵy óziniń muraǵatynda saqtaýly ekendigin aıtqan bolatyn. Sóıtip, atalǵan mu­rany urpaqtaryna syıǵa tartamyn dep júrgende ol kisi baqılyq boldy. Joshekeńniń bes dápterinen bólek Myń­jasar Ádekenovtiń muraǵatynda Sma­han tóreniń 40 dápteri bar ekenin sol jıynda estigen bolatynbyz», deıdi B.Táńirbergenuly. Tikeleı ur­paǵynyń aıtýynsha, ol bes dápter qazir­gi tańda belgili qoǵam qaıratkeri, ǵalym Ser­ǵazy Myńjasaruly Ádekenovtiń muraǵatynda saqtaýly tur. Aldaǵy ýa­qytta atalǵan tyń murany jas urpaq enshisine tabystap, kópshilikke tanys­tyrǵan durys. Sondaı-aq joǵarydaǵy pikirde aıtylyp ketkendeı, Joshy Táýkeulynyń kesenesine ólketanýshy ǵalymdar, tarıhshylar keń kólemde zertteý júrgizip, memleket tarapynan qoldaý taýyp, restavrasııa jumystary bastalsa, nur ústine nur bolady.

Qazanbas qystaǵyn Joshy qystaýy dep atasaq

Boqty taýynyń silemderine jatatyn usaq shoqylardyń biri – О́teń-Qulan dep atalady. Joshy Táýke­ulynyń qystaýy sol О́teń-Qulan degen jerde bolǵan. Búginde ol jer «Qazanbas» qystaǵy dep atalady. Onyń sebebi, Joshy óziniń malaılaryna jumsaq qarap, olarǵa bireý «qul» dep jekise: «Quldarym emes, uldarym» dep jalshylarǵa mádenıetti qarym-qatynas jasaıtyn bolsa kerek. «Baraq han» kitabynda Joshy sul­tannyń jeke basyna sýretteme ja­saı kelip: «Joshynyń denesi óte iri adam bolǵan. Orys derekteri ony «qarapaıym, sanaly adam» dep jazsa, el aýzynda «kózi ótkir, bergen batasy da, aıtqan qarǵysy da qate ketpegen» deıdi. О́zi jomart, qaıyrymy mol adam bolǵany sonshalyq, shetten pana izdep kelgen adamdarǵa qonys berip, úı­lendirip, enshisin de bólip berip otyrǵan. Tórtýyl rýynan aǵaıyndy Erkinbaı men Merkinbaı, qyrǵyz rýy­nan Jotabas kelip, Joshynyń malyn baqqan. Tóre olardy úılendirip, aldaryna malyn salyp bergen eken. Qazir olardyń tuqymy Joshy áýletimen týǵan týystaı aralasyp turady», dep jazady A.Ahmetov. Álgindeı erke­le­te­tin bolǵan soń, jalshylary uıqy­lary qanǵansha uıyqtaıtyn bolyp, bir jalshysy Qazanbas atanyp ketse kerek. Keıin Keńes ókimeti ornaǵan tusta, baı-tóre tuqymdarynyń atyn ataýǵa tyıym salynǵan tusta Joshy qystaýy qasaqana «Qazanbas» atalyp ketedi. Azat kúnde aqıqat ashyq aıtylyp, tarıhtyń aqtańdaq tustary tolyq aqtalsa deımiz. Árıne, Joshy qystaýy osy turǵyda óziniń zańdy ataýyn qaı­typ ıelense degimiz keledi.

Kenesary qozǵalysyndaǵy Joshy beınesi

Smahan Bókeıhannyń jazbalarynda Bókeı hannyń qaraqalpaq áıelinen týǵan úsh uldyń biri – Ýálı sultannyń Ońqa men Jádik atty batyr uldary bolǵan. Qarqaraly óńi­rinen Bókeıdiń uly Táýkeniń urpaǵy Bolat Táńirbergenulynyń aıtýynsha, Ońqa men Jádiktiń ákeleri erte ólip, shesheleri ámeńgerlikpen Ýálıdiń inisi Táýkege shyǵyp, «ekinshi báıbishe» atalypty. Ol kezde Ońqa men Jádik 17-18 jas shamasyndaǵy jigitter. Táý­ke­niń ámeńgerlikpen alǵan áıeli Mol­dahan men Joshy esimdi egiz ul tabady. B.Táńirbergenulynyń derekterin ári qaraı tarıhshy A.Qııatuly bylaı dep jazady: «Quspek tóre Qarqaraly okrýginiń aǵa sultany bolyp turǵan 1843-1846 jyldardyń aralyǵynda Kene­sary han Reseı otarshyldyǵyna qarsy kúresin júrgizip jatady. Sonda Kenesary Qarqaraly okrýgine kelip, Bókeı tuqymynan Jamantaı men Qus­pek sultandardyń kóteriliske qo­sylýyn talap etedi. Tóreler: «Biz patsha qyzmetindemiz. El ishine iritki salyp senderge qosyla almaımyz», dep jaýap beredi. Sonda Ýálıden týǵan Ońqa men Jádik sultandar aǵasy Qus­pekke: «Sen bizdiń atamyzdan qalǵan enshimizdi bergen joqsyń» dep, sheshesinen týǵan inileri Moldahan men Joshyny ertip, Kenesary hanǵa qaraı bet alady. Jaı ketpeı Quspektiń 4000 jylqysynan 1000 jylqyny bólip aıdap áketken. Ol kezde Kenesary 3000 qolmen Qarqaraly óńirinde keıin «Kenesary asqan» atalyp ketken jerde kútip jatqan. Inileriniń bul qylyǵyn estigen Quspek olardy toqtatpaq bolyp, saýytyn kıip, qolyna naızasyn alyp, jigitterimen ózi jolǵa shyǵyp ketedi. Qýyp kelgen Quspekti kórip, Ońqa attyń ústinde turyp naızasymen berenniń sol jaq búıirinen túırep jelkesinen shyǵaryp, attan kóterip jerge qoıypty. Quspek: «Túgi betine shyǵyp ketken eken, ári qaraı qyrǵynǵa barmaı-aq osymen doǵaraıyq. Jónimen kete bersin! Jiberińder!» dep buıyrady. Sóıtip, 1000 jylqyny qýyp Ońqa men Jádik baýyrlarymen kóteriliske qosylǵan. Bul aýyzsha jetken málimet qujattarmen rastalady. Kenesary sultanǵa qosylyp ketken qazaqtar týraly 1838 jyly 7 qyrkúıekte jazylǵan málimet toptamasynda bylaı delingen: «Ýálıuldary Ońqa men Jádik sultandarǵa qarasty Qara-Áıtimbet bolysy Sarybaı bımen birge Qońyr shatqaldary men Shý ózeni boıynda 1847 jyly Kene­sary han qyrǵyzdarmen bolǵan sońǵy shaıqasta jazym bolǵan soń, kóte­riliske qatysýshylar jan-jaqqa bytyrap ketedi. Ýálıdiń uldary mal-ja­nymen, janynda tóleńgitteri bar Sary­sýdyń boıynda toqtap, sondaǵy biraz aýyldardy «sender kóteriliske qosylmadyńdar» dep kúsh kórsetip shaýypty. Biraq sheshek aýrýy tarap, aǵaıyndy Ońqa men Jádik aýyrady. Qolaıly sátti paıdalanǵysy kelip, aldynda shabylǵan el kek almaq nıet­pen 800 jigitten quralǵan jasaqpen olardyń aýylyna attanady. Jaý kelip qalǵan tusta tóreler kıizderdi jyǵyp, jalań denelerine shekpenniń ústinen orap, bes-bes jigitke bólinip arqalarynan naızamen tiretip, sadaq tartqanda aldyńǵy lektegi eki-úsh adamnan ótip, jıyrma-otyzyn birden opyryp túsiredi. Jaýlar: «Bular bizdi aldaǵan eken ǵoı, kúsh-qýaty boılaryn­da» dep sheginip ketken. Artynsha tóre aýyly jınalyp: «Olar endi bizge kún kórsetpeıdi. Kóshýimiz kerek!» dep, údere kóship Balqashtyń basyna jetedi. Munda tórelerdiń aýrýy ábden asqynyp, denesiniń sýy shek­penge shyǵyp ketipti. Sonda olar tóleńgitterine: «Bizdi osy Balqashtyń túbinde qoıyp, elge qaıtyńdar! Al myna Joshy men Moldahandy aǵasy Quspekke jetkizińder!» dep tapsyrady. Sóıtip, Ońqa men Jádik súıegi sonda qalyp, aýy­ly Qarqaralyǵa jetedi. Quspek tóre olarǵa mal berip, balasy Qońyrdyń jerinen Boqtynyń eteginen Joshyǵa qonys berse, Arystanbek tóreniń janynan Moldahanǵa jer beripti. Keıin Moldahannan taraǵan Shámshiniń balasy Armııa tóre atalarynyń aıtýymen Ońqa men Jádik beıitterin kórgenin aıtypty. Al olardyń Kenesaryǵa qalaı qosylǵanyn Bolatqa áńgimelep bergen Joshynyń uly Jaqyptyń nemeresi Seńkibaı Musataıuly eken».

Joshy sultan týraly, Kenesarynyń batyr sarbazdary Ońqa men Jádik tý­raly belgili jazýshy, aqyn Serik Saǵyntaı óziniń «Ońqa-Jádik oqıǵasy» hıkaıatynda jazady. Kórkem shyǵarmada Joshy beınesi áredik-áredik kezdesip otyrady. «Ońqa men Jádik Joshy men Moldahandy ala ketken. Bes-altydaǵy balalar edi taıǵa mingen. Iá, sonda ǵoı bular qalyń jylqyny bermese de, eki uldy Qusbek alyp qaıtqan sol sapardan. Túsinde sol Qusekeń: «Ońqajan, ar ma? Elge qaıtsańdarshy. Saǵyndyq qoı! «Er – týǵan jerine...» degen. О́kpe-renishti umytaıyq. Joshy men Moldahan ósip qaldy. Senderdi saǵy­nyp, óleń aıtyp júr...» dep, júzin teris salyp turdy. «Aǵeke, beri qarashy!» deıin dese, daýysy qumyǵyp, qys­tyǵady. «Qaıran, atameken!» dep, kúr­sinip oıanǵan», dep jazady jazýshy S.Saǵyntaı.

Qazaq dalasy jappaı orys otaryna eriksiz batyp bara jatqan aıaýsyz shaqta osyndaı-osyndaı oqıǵalar ár jerde ótip jatty. Joǵarydaǵy oqıǵadan neni ańǵarýǵa bolady: Qusbek sultannyń Kenesaryǵa qarsy pıǵyly bolmaǵanyn Joshy men Moldahannyń enshisi dep Kenesary áskerine 1000 jylqyny bólip alyp ketken Ońqa men Jádikke qarsy kelmeýi de ult-azattyq qozǵalysqa ish­teı bolsyn tileýlestiginen ekenin ańǵa­rý qıyn emes.

Endigi borysh osyndaı tulǵala­rymyzdyń tarıhtaǵy ádil baǵasyn álsiretpeı berý bolsa kerek. Bul rette Joshy sultan, ataqty aǵa sultan Qusbek tóre, Ońqa-Jádik Alash tarıhyn­da erekshe qurmetpen atalýy kerek eleýli tulǵalar deýge ábden negiz bar. Qory­ta aıtqanda, Ulytaýdaǵy uly qaǵan – Joshy hannan bastalǵan nasıhat jumystary biz áńgime etken Joshy aqyn sııaqty qaıratker, ónerli tulǵa­lardy da qamtyp ketkeni úlken ıgi ister­diń basy bolatyny sózsiz.