Aǵaly-inili Matjan jáne Áben Sary­baevtar 1939 jyly Qyzyl Armııa qataryna shaqyrylǵan bolatyn. Á.Sarybaev Stalın­grad qalasyndaǵy shaıqasta 1943 jyly qaza tapty. Matjan da batyldyqpen shaıqasyp, erlik kórsetti. Sarybaevtardyń Josaly kentinde (Qyzylorda oblysy) turatyn ápkesi Marııam da tylda aıanbaı eńbek etti. Ol kisiniń jalǵyz uly Úsenbaı da soǵysqa qatysty.

Meniń ákem Matjan 1943 jyly shilde aıynda Voronej qalasynda aıaǵynan jaralanady. Sodan emdelip shyǵyp, maıdanǵa qaıta oralyp Keńes Odaǵyn fashısterden azat etti. Odan keıin Polsha da boldy. «Varshavany alǵany úshin» medalimen marapattalyp, Berlınge maıdanǵa attandy.

1945 jyly 27 sáýirde 317-atqyshtar polki «Otan úshin» uranymen Berlın aýmaǵynda shaıqasqa kirisedi. Sol shaıqasta ákem Matjannyń qasynda júgirip kele jatqan ásker qulap qalady. Ákem sol soldatty on bes metrdeı jerge súırep aparady. Qarasa – bul soldat jaraqat alǵan jaýynger dosy Toshmot eken. «Qazir seni medbıkeler alyp ketedi. Saspa» dep aıtyp úlgergeni sol-aq eken, jańaǵy ásker qulaǵan jerge nemistiń snarıady kelip túsedi. Eger ákem sol ýaqytta Toshmotty qulaǵan jerinen alyp ketpegende ol tiri qalmas edi.

Ákem ári qaraı maıdan ortasyna attandy. Shaıqastyń sońynda ákem ishi men sol aıaǵy jaraqattanady. Qansha em alsa da sol aıaǵynda oqtardyń ushtary qalyp qoıdy.

II dárejeli «Uly Otan soǵysy» ordeni, «Berlındi alǵany úshin» medali, Stalınniń Alǵys haty ákeme Engels qalasynda (Reseı) áskerı gospıtalde jatqanda tapsyrylady. Biraz ýaqyt ótken soń ákemdi Samarqandaǵy evakýasııalyq áskerı gospıtalge em alýǵa jiberedi.

Ákem 1946 jyly gospıtalden shyǵyp, Qazaqstanǵa qaraı jol júrý úshin vokzalda otyrsa, janyna bir taqııa kıgen ózbek kisi kelip: «Matjan aka, bul siz be? Tiri eken­siz ǵoı», – deıdi qýanyshyn jasyra almaı. Qa­rasa, kezinde Berlın aýmaǵyndaǵy shaı­qas­ta qutqaryp qalǵan Toshmot aka bolyp shyǵady.

Sodan ne kerek, ol kisi ákemdi qoıarda qoımaı qonaqqa shaqyryp, óziniń ákesi qaıtys bolǵanyn, anasy jalǵyz ulyn qutqaryp qalǵan jigitti tosyp, kórgisi kelip júrgenin aıtady. Sol sońǵy shaıqastan keıin Toshmot aka áskerı gospıtalde emdelip shyǵyp, komıssııadan óte almaı, «áskerge jaramaıdy» degen qaǵazben aýylyna kelgen eken.

Dosynyń úıinde bir-eki kún qonaq bolǵan ákem Qazaqstanǵa qaıtamyn dese, Toshmot akanyń sheshesi jibergisi kelmeı, jylaıdy. Osylaısha ákem ózbek otbasynyń ekinshi uly bolady.

Jumysqa ornalasady, dostary kóbeıedi. Kóp uzamaı Tamdy degen aýdannan qazaq qyzy Turdygúl Naýryzbaevany kezdestiredi. Mamandyǵy – muǵalim. 1947 jyly Matjan men Toshmot aka ekeýi bir kúnde úılenedi. Balaly-shaǵaly bolyp, baqytty, úlgili otbasylar degen ataqqa ıelenedi. Syrttan kóship kelgen qazaqtar ákemniń qasyna qonys­tanatyn bolǵan. Sóıtip ákem turǵan kóshe «qazaq kóshesi» dep atalyp ketedi.

Meniń anam Turdygúl Naýryzbaeva óte saýatty, baısaldy kisi bolatyn. Bos ýaqytynda jumystan bólek keýdeshe, shulyq, qolǵap toqıtyn, qulaqshyn tigetin, kilemder toqı biletin, jalpy isker bolatyn. Ádiletsizdik oryn alsa, sony sheshý úshin bar kúshin salatyn. Áli kúnge deıin qarııalar bir oqıǵany eske alyp otyrady.

1948 jyly mılısııa qyzmetkerleri eshteńe túsindirmeı, ákemdi ustap áketedi. Mılısııa bólimi eshqandaı túsinik bermeıdi. Kórisýge de ruqsat etilmeıdi. Anam úıge kele sala orys tilinde «Moskva. Kreml. Stalıný» dep hat jazyp jiberedi. Árıne hat Stalınge jetpegen shyǵar, biraq bılik basyndaǵylar kelip, máseleni sheshýge kirisedi. Sol kúni úıge mılısıoner ákemdi ertip kelip: «Bir túsinbeýshilik boldy, keshirińiz. Myna qaǵazǵa «keshirim berdim» dep qol qoıyńyzshy. Al ekinshi qaǵazǵa myna nemis-fashısterdi jeńgen kúıeýińizdi qabyldap aldym» dep qol qo­ıyńyz. Taǵy da keshirim suraımyz... Aıyp bizden», – dep mılısıoner úıden shyǵyp ketedi.

Ýaqyt zymyrap óte berdi. Toshmot akanyń anasy, keıin ózi de qaıtys bolady. 1974 jyly ákemniń sol jaǵyn paralıch (sal aýrý) ustap qal­dy. Uly Otan soǵysynyń II toptaǵy múge­degi sanatynan I topqa aýystyrý kerek boldy. Qajetti qujattar daıyn bolsa da aýdan­nyń bas dárigeri orys tilinde «golen», emes «koleno» degen sóz bar. Soǵys ýaqy­tyn­da durys jazylmaǵan, ózgertilsin» – dep anam­dy qaıtaryp jiberedi. Amal joq, anam jumy­sy­nan suranyp, aýdan ortalyǵyna baryp, voen­komatqa jaǵdaıdy túsindirip, «mátinde qate jiberilmegen» degen mórin basqyzyp keledi.

Degenmen bas dáriger sonda da óz degeninen qaıtpaıdy. Sonda apam shydamaı ózbek jigiti – bas dárigerge túsindirý maqsatynda bylaı deıdi:

– Birinshiden, Otandy qorǵaý úshin barlyq halyq, sonyń ishinde jasy da, kárisi de ultqa bólinbeı attandy. Sol kezde bul jaraqat alǵan kisiniń anyqtamasyn moldavan, chývash, mordvın ne basqa ulttyń qyzy jaz­ǵan bolar. Biraq sol is-júrgizý tek orys tilin­de bolǵandyqtan, durys jazbaı jiberýi múm­kin ǵoı, ekinshiden, barlyq medbıkeler jara­lanǵan soldattardy kerosın shamymen qutq­aryp, kómek berdi. Olar da kúni-túni uıyqtamaı, aýrýlardyń qujattaryn toltyr­ǵanda durys jazbaı jiberýi múmkin ǵoı, úshin­shiden, soǵysqa attanǵandar, olardyń bolashaqta balalary, nemereleri jaqsy, tynysh ómir súrsin, oqysyn, jaqsy maman bolsyn, halyqtyń azamaty bolsyn dep qandaryn tókti, ómirlerin qıdy. Al siz, dáriger «bıýrokratsyz», tórtinshi, siz oqymysty bolsańyz da aıtaıyn, orys tilinde «golen» degen sóz bar, ózińiz bizdiń úıimizge baryp, bul múshe múgedektiń, jalpy adam balasynyń qaı jerinde ekenin bilýińizge bolady.

Bas dáriger apamnyń aıtqandaryna qarsy eshteńe deı almaı, sol kúni bizdiń úıimizge aq halat kıgen medbıkelerdi ertip keledi. Aq tósekte jatqan ákemniń bas jaǵyna tizerlep turyp: – Keshirińiz, aka, shaıtan joldan taıdyrdy. Keshirińiz, ótinemin, keshirińiz» – dep qaıtalaı beripti.

Erteńine ákeme Uly Otan soǵysynyń I top­­taǵy múgedektigi týraly kýáligin ózi kelip qolma-qol tabystapty.

1976 jyly ákem «esiń barda elińdi tap» demekshi, óz týǵan jeri – Qyzylorda oblysy, Qarmaqshy aýdany, Josaly kentine aparýdy suraıdy. Ákemniń sózi – zań! Kóp uzamaı kóp­ultty kóshede turǵan kórshiler ákemdi Qazaq­stanǵa shyǵaryp saldy. Toshmot akanyń bala­lary, týysqandary da qatysty. Temir jol vok­zalynda ákemdi shyǵaryp salý úshin joldas­tary mıtıng uıymdastyrdy. Mı­tıngke soǵys ardagerleri, eńbek erleri, dostary keldi. Barlyǵy jyly lebizderin bildirip shy­ǵa­ryp salady. Qandaı aýyzbirshilik! Qandaı dos­tyq! – deseńizshi. Vagon ishinde de Uly Otan soǵy­sy­nyń ardagerine barlyq syı-qurmet kórsetildi.

Josalyǵa kelgende baýyrlary, týǵan-týystary kútip alyp, barlyq qamqorlyq­taryn kórsetti. Meniń apam – Turdygúl Naýryzbaeva – ákem ómirden ótkenshe qasyn­da kútýshisi, bir sózben aıtqanda, adal jary boldy. 1983 jyly qyrkúıektiń 11-i kúni 67 jasynda ákem qaıtys boldy.

Búginde atamyz Sarybaıdyń urpaqtary azamattyq joldan taımaı, ata bedelin joǵary kótere ómir súrip keledi.

Jeńiske jetý úshin sonaý 1943 jyly Stalıngrad túbinde Áben Sarybaev óz ómirin qıdy. Jaýdy túbegeıli jeńý úshin Berlınge jetken qazaqtyń jigiti Matjan, ózbektiń jigiti Toshmot aka qandaryn tókti. «Er esimi – el esinde» demekshi, bizge jarqyn bolashaq, baqytty ǵumyr syılaǵan ata-ájeler erlikteri eshqashan umytylmaıdy.

Muhamed SARYBAEV

Qyzylorda oblysy,

Qarmaqshy aýdany,

Josaly kenti