Shartarapqa sholý

О́lshemge syımaıtyn ǵumyrda ár adam óz qalaýymen ómir súrgendi qup kóredi. Bireý Stalın sııaqty kúnine tórt júz bet kitapty paraqtasa, endigisi Balzakqa erip, jarty saǵatta eki júz betińizdiń shańyn shyǵarady. Keıingisi Rýbakınniń izimen eki júz elý myń kitapty túgesip tastaǵan. Al atalǵan qaýymnan birneshe esege kóp adamdar tobynyń este qalǵan bir-aq kitaby bar: onyń ózi mektep kezinde arqasyna júk bolyp, birde ashyp, birde ashpaǵan kózqımas kitaptary. Bul tıptegilerge qandaı tom-tom kitapty kórsetseńiz de basyn shaıqaıdy. Olardiki biz úshin zaıa ketken esil ómir bolsa, ózderine el qatarly qalypty ǵumyr sekildi kórinedi. Bálkim, bári Shekspırshe oılamaıtyn da bolar: «kitap maǵan taqtan da qymbat».

Adamdardyń rýhy álsirep, qulqyny jeńip jatqan qoǵamda kúlli adamzat jyldam hám jeńil dúnıege áýes bolǵany ras. Túrli tehnıka men jańalyqqa rýhymyzben berilgenimiz sonshalyq burynǵy oqýshylyq keıpimizden aırylyp qaldyq. Ádebı shyǵarmaǵa shuqshıyp otyrǵan bala kórsek, bata berip, bet sıpaıtyn dárejege jettik. Álqıssa. Ǵalamdyq máselege aınalǵan «kitap oqymaý» ózge shet memleketterde qalaı sheshilýde? Orys oqýshysy Dostoevskııdi dáriptep, Chehovqa elikteı me? Barlap kóreıikshi...

Orys áleýmettanýshylarynyń zertteýinshe, árbir onynshy qyz bala klassıkany oqý kerek dep eseptese, árbir altynshy er adam klassıkany oqýdyń qajeti joǵyn alǵa tartady. Atalǵan pikirler oqýshynyń fızıologııalyq ereksheligine de baılanysty bolar. О́ıtkeni Tolstoıdy túsiný úshin de qyldaı náziktik kerek. Al múldem kitap oqymaıtyndardyń sany alpys bes paıyzdy qurapty. Az kórsetkish emes. Jalpy, orys ádebıetiniń negizin ustap turǵan klassıkter emes pe?! Oqyrmandy ómir týraly kóp tolǵandyratyn da solar. Máselen, Chehovtyń myna bir sóılemi kimdi bolsa da eriksiz oılandyrady: «О́mirdi túsingiń kelse, bireýdiń aıtqany men jazǵanyna sengendi doǵar. Baqyla. Sezin».

Orys ádebıettanýshylarynyń nazarynda júrgen taǵy bir másele – oqýshylardyń kórkemdik shyndyq pen tarıhı shyndyqty ajyrata almaýy bolyp otyr. Naq osy jaǵdaı qazaq oqyrmandary arasynda da beleń alýda. Árıne, bul bilimniń azdyǵynan týyndaǵan másele. Tarıhı shyǵarmaǵa barmas buryn kez kelgen oqýshy tarıhtan habardar bolýy mindetti. Ondaı bolmaǵan jaǵdaıda oqýshynyń qaı shyndyqqa senerin bilmeı, shatasatyny haq.

Álemniń eń ozyq damyǵan mem­leketteriniń biri sanalatyn Amerıkada árbir oqýshy partasynyń qasyndaǵy shaǵyn kitap sóresinen nebir janrdaǵy shyǵarmalardy baıqaısyz. Aǵylshyn balalarynyń aldyńǵy elge qaraǵanda kitap oqý mádenıeti joǵary. Mektep muǵalimderi balalarǵa úı tapsyrmasyn bermeı, esesine jıyrma mınýt kitap oqýdy mindettep, ony ata-anasynyń baqylaýynda ustaýdy tapsyrady eken. Al «kitap oqıtyn el» atanǵan Japonııada balalardyń kitap oqýǵa degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý úshin bar múmkindikter qarastyrylǵan. Ony jyldan-jylǵa sany artyp kele jatqan kitaphana oryndarynan kóre alamyz.

Oralý

Aýylǵa baryp jatsaq, keıde «Jý­san ıisindegi» Aıannyń obrazyn izdep, kóshe aralap shyǵatynymyz bar. Maıa ústine topyrlaǵan balalardyń «Erte­de bir jetim bala bolypty...» dep erte­gi aıtyp otyrǵanyn kórgimiz keledi. Alaı­­da qazir qaryshtap damyǵan qoǵam­nyń áserinen bolar, Aıan da, onyń kitap oqıtyn dostary da ózgerdi.

Elimizdegi oqýshylardyń kitap oqý deńgeıin paıyzben kórsetip, sanmen sanamalaýdyń qajeti shamaly. Ádebı shyǵarmalardyń qanshalyqty oqylyp jatqany bárimizge málim bolsa da daýryǵa berýden jalyqqan emespiz. Nege sebebin aıtyp, saldaryna úńilip kórmeske? HH ǵasyrdyń 70-80 jyldary «eń kóp oqyǵan el» atandyq. Ol kezde búgingideı emes qaptaǵan tehnıkanyń mıǵa shabýyly az hám oqýshylar shyn mánindegi oqýshylyq kelbetke saı bolýǵa tyrysatyn. Desek te, kitapty izdenip oqymaıtyn bala buryn da bolǵan. Ideologııasy myqty kezeńniń ózinde synyptaǵy jıyrma bes oqýshynyń tórt-beseýi ǵana kitapqa qumartypty. Qazir de sondaı jaǵdaı. Kitapty qyzyǵyp, izdep, talǵammen oqıtyn oqyrman jastar joq emes. Kitaphanada uzyn-sonar kezekte turmasa da, kúndelikti kelýshiler bar deıdi.

Kitap oqymaýǵa eń birinshi «jaý» – áleýmettik jelilerdegi jeńil dúnıeler ekenine kózimiz jetip otyr. Oǵan otbasynda qalyptaspaǵan ádet pen nasıhattyń joqtyǵyn qosyńyz. Al úlken kúshke ıe ǵalamtordyń paıdaly-zııan jaǵy birdeı: jaqsysy sol, kitap oqýǵa nasıhat júrgizýge qoljetimdi. Jaman jaǵy – onda «qoqys» kóp. Redaksııalanbaǵan aqparattardyń kóptigi de kitaptyń oqylýyna keri áserin tıgizbeı me?..

Alaıda keı táýelsiz kózqarastarǵa súıensek, «jastar kitap oqymaıdy degen búgingi kúnniń eń basty ótirikteriniń biri» sanalyp, tipti jattandy uranǵa aınalypty. Psıhologtardyń aıtýynsha, adamdar qaı zamanda ómir súrse de ózinen keıingi urpaqqa kóńili tolmaıdy eken. «Jastar kitap oqymaıdy» degen sóz aǵa býynnyń sol dástúrli kóńil tolmaýshylyǵynan týǵan pikir deıdi. Bul, árıne, kitap oqıtyn ıntellek­týal urpaqtyń oıy. Klassıkterdi jıi oqymasa da bıznes, psıhologııa, ózin-ózi taný sekildi baǵyttaǵy kitaptar za­mandastardyń arasynda suranysqa ıe ekenin de joqqa shyǵara almaı­myz. Bir jaǵynan, kitaphanalardyń qańy­rap bos turǵanyna qarap «oqymaıdy­lap» ózeýregenimiz de negizsiz sekildi. Sebebi búgingi oqyrman shań basqan kitap sórelerinen ádebıet izdegenshe, ınternette qoljetimdi, sondaı-aq, kez kelgen jerde oqýǵa yńǵaıly elektrondy kitaptardy jón sanaıdy. Adamzat tarıhyndaǵy eń saýatty adamdar zamany – HHI ǵasyrda oqýdyń jańa tendensııalary qalyptasqanyn da moıyndaý kerek. Degenmen, qoǵamǵa joǵarǵy rakýrstan kóz salsaq, kim qalaı oqysa da bul jaqsy ózgeristiń keńistigi úlken emes. О́kinishke qaraı, tutas qoǵamnyń bet-beınesi az ǵana kitapsúıer qaýymnan turmaıdy. Bálkı, órkenıetten alys, shalǵaıdaǵy eldi mekenderde halyq megapolıstegilerge qaraǵanda kóbirek kitap oqıtyn shyǵar. Kim bilipti?..

Keıde japon men qytaı, orys pen aǵylshyn balalary kitap oqymasa, oqymasyn: al qazaq balasyna oqymaýǵa rasynda da bolmaıtyn sııaqty kórinedi. Bul, árıne, ulttyq ózimshildikke saıady. Degenmen, táýelsiz urpaqtyń ótken ata-baba aldynda kitap oqýdan ótelmegen boryshy bar. Keler urpaqqa da qaryz bolǵymyz kelmeıdi...