«Kúnine bir óleń oqyǵan adam – aqyn, aptasyna bir óleń oqyǵan adam – azamat!» Rasýl Ǵamzatovtyń osy bir kesteli sózi naq búgingi qoǵamdy beınelep turǵandaı. «Aqyn» degen ardaqty esimdi óleńdi jazǵan emes, oqyǵan adamǵa bersek, ádebı oqýda ozat emes ekenimiz taǵy anyq. HHI ǵasyr qazaq rýhanııatyna «kitap oqymaý» degen mazaly taqyryppen aıaq basty. Jas pen jasamystyń boıyna birdeı sińgen bul ǵadet kóbeımese, azaıar emes. О́miriniń alǵashqy baspaldaǵynda kitap ustamaǵan baladan erteńgi aýzy dýaly qarııa shyǵady degenge sený qıyn eken.

Shartarapqa sholý
О́lshemge syımaıtyn ǵumyrda ár adam óz qalaýymen ómir súrgendi qup kóredi. Bireý Stalın sııaqty kúnine tórt júz bet kitapty paraqtasa, endigisi Balzakqa erip, jarty saǵatta eki júz betińizdiń shańyn shyǵarady. Keıingisi Rýbakınniń izimen eki júz elý myń kitapty túgesip tastaǵan. Al atalǵan qaýymnan birneshe esege kóp adamdar tobynyń este qalǵan bir-aq kitaby bar: onyń ózi mektep kezinde arqasyna júk bolyp, birde ashyp, birde ashpaǵan kózqımas kitaptary. Bul tıptegilerge qandaı tom-tom kitapty kórsetseńiz de basyn shaıqaıdy. Olardiki biz úshin zaıa ketken esil ómir bolsa, ózderine el qatarly qalypty ǵumyr sekildi kórinedi. Bálkim, bári Shekspırshe oılamaıtyn da bolar: «kitap maǵan taqtan da qymbat».
Adamdardyń rýhy álsirep, qulqyny jeńip jatqan qoǵamda kúlli adamzat jyldam hám jeńil dúnıege áýes bolǵany ras. Túrli tehnıka men jańalyqqa rýhymyzben berilgenimiz sonshalyq burynǵy oqýshylyq keıpimizden aırylyp qaldyq. Ádebı shyǵarmaǵa shuqshıyp otyrǵan bala kórsek, bata berip, bet sıpaıtyn dárejege jettik. Álqıssa. Ǵalamdyq máselege aınalǵan «kitap oqymaý» ózge shet memleketterde qalaı sheshilýde? Orys oqýshysy Dostoevskııdi dáriptep, Chehovqa elikteı me? Barlap kóreıikshi...
Orys áleýmettanýshylarynyń zertteýinshe, árbir onynshy qyz bala klassıkany oqý kerek dep eseptese, árbir altynshy er adam klassıkany oqýdyń qajeti joǵyn alǵa tartady. Atalǵan pikirler oqýshynyń fızıologııalyq ereksheligine de baılanysty bolar. О́ıtkeni Tolstoıdy túsiný úshin de qyldaı náziktik kerek. Al múldem kitap oqymaıtyndardyń sany alpys bes paıyzdy qurapty. Az kórsetkish emes. Jalpy, orys ádebıetiniń negizin ustap turǵan klassıkter emes pe?! Oqyrmandy ómir týraly kóp tolǵandyratyn da solar. Máselen, Chehovtyń myna bir sóılemi kimdi bolsa da eriksiz oılandyrady: «О́mirdi túsingiń kelse, bireýdiń aıtqany men jazǵanyna sengendi doǵar. Baqyla. Sezin».
Orys ádebıettanýshylarynyń nazarynda júrgen taǵy bir másele – oqýshylardyń kórkemdik shyndyq pen tarıhı shyndyqty ajyrata almaýy bolyp otyr. Naq osy jaǵdaı qazaq oqyrmandary arasynda da beleń alýda. Árıne, bul bilimniń azdyǵynan týyndaǵan másele. Tarıhı shyǵarmaǵa barmas buryn kez kelgen oqýshy tarıhtan habardar bolýy mindetti. Ondaı bolmaǵan jaǵdaıda oqýshynyń qaı shyndyqqa senerin bilmeı, shatasatyny haq.
Álemniń eń ozyq damyǵan memleketteriniń biri sanalatyn Amerıkada árbir oqýshy partasynyń qasyndaǵy shaǵyn kitap sóresinen nebir janrdaǵy shyǵarmalardy baıqaısyz. Aǵylshyn balalarynyń aldyńǵy elge qaraǵanda kitap oqý mádenıeti joǵary. Mektep muǵalimderi balalarǵa úı tapsyrmasyn bermeı, esesine jıyrma mınýt kitap oqýdy mindettep, ony ata-anasynyń baqylaýynda ustaýdy tapsyrady eken. Al «kitap oqıtyn el» atanǵan Japonııada balalardyń kitap oqýǵa degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý úshin bar múmkindikter qarastyrylǵan. Ony jyldan-jylǵa sany artyp kele jatqan kitaphana oryndarynan kóre alamyz.
Oralý
Aýylǵa baryp jatsaq, keıde «Jýsan ıisindegi» Aıannyń obrazyn izdep, kóshe aralap shyǵatynymyz bar. Maıa ústine topyrlaǵan balalardyń «Ertede bir jetim bala bolypty...» dep ertegi aıtyp otyrǵanyn kórgimiz keledi. Alaıda qazir qaryshtap damyǵan qoǵamnyń áserinen bolar, Aıan da, onyń kitap oqıtyn dostary da ózgerdi.
Elimizdegi oqýshylardyń kitap oqý deńgeıin paıyzben kórsetip, sanmen sanamalaýdyń qajeti shamaly. Ádebı shyǵarmalardyń qanshalyqty oqylyp jatqany bárimizge málim bolsa da daýryǵa berýden jalyqqan emespiz. Nege sebebin aıtyp, saldaryna úńilip kórmeske? HH ǵasyrdyń 70-80 jyldary «eń kóp oqyǵan el» atandyq. Ol kezde búgingideı emes qaptaǵan tehnıkanyń mıǵa shabýyly az hám oqýshylar shyn mánindegi oqýshylyq kelbetke saı bolýǵa tyrysatyn. Desek te, kitapty izdenip oqymaıtyn bala buryn da bolǵan. Ideologııasy myqty kezeńniń ózinde synyptaǵy jıyrma bes oqýshynyń tórt-beseýi ǵana kitapqa qumartypty. Qazir de sondaı jaǵdaı. Kitapty qyzyǵyp, izdep, talǵammen oqıtyn oqyrman jastar joq emes. Kitaphanada uzyn-sonar kezekte turmasa da, kúndelikti kelýshiler bar deıdi.
Kitap oqymaýǵa eń birinshi «jaý» – áleýmettik jelilerdegi jeńil dúnıeler ekenine kózimiz jetip otyr. Oǵan otbasynda qalyptaspaǵan ádet pen nasıhattyń joqtyǵyn qosyńyz. Al úlken kúshke ıe ǵalamtordyń paıdaly-zııan jaǵy birdeı: jaqsysy sol, kitap oqýǵa nasıhat júrgizýge qoljetimdi. Jaman jaǵy – onda «qoqys» kóp. Redaksııalanbaǵan aqparattardyń kóptigi de kitaptyń oqylýyna keri áserin tıgizbeı me?..
Alaıda keı táýelsiz kózqarastarǵa súıensek, «jastar kitap oqymaıdy degen búgingi kúnniń eń basty ótirikteriniń biri» sanalyp, tipti jattandy uranǵa aınalypty. Psıhologtardyń aıtýynsha, adamdar qaı zamanda ómir súrse de ózinen keıingi urpaqqa kóńili tolmaıdy eken. «Jastar kitap oqymaıdy» degen sóz aǵa býynnyń sol dástúrli kóńil tolmaýshylyǵynan týǵan pikir deıdi. Bul, árıne, kitap oqıtyn ıntellektýal urpaqtyń oıy. Klassıkterdi jıi oqymasa da bıznes, psıhologııa, ózin-ózi taný sekildi baǵyttaǵy kitaptar zamandastardyń arasynda suranysqa ıe ekenin de joqqa shyǵara almaımyz. Bir jaǵynan, kitaphanalardyń qańyrap bos turǵanyna qarap «oqymaıdylap» ózeýregenimiz de negizsiz sekildi. Sebebi búgingi oqyrman shań basqan kitap sórelerinen ádebıet izdegenshe, ınternette qoljetimdi, sondaı-aq, kez kelgen jerde oqýǵa yńǵaıly elektrondy kitaptardy jón sanaıdy. Adamzat tarıhyndaǵy eń saýatty adamdar zamany – HHI ǵasyrda oqýdyń jańa tendensııalary qalyptasqanyn da moıyndaý kerek. Degenmen, qoǵamǵa joǵarǵy rakýrstan kóz salsaq, kim qalaı oqysa da bul jaqsy ózgeristiń keńistigi úlken emes. О́kinishke qaraı, tutas qoǵamnyń bet-beınesi az ǵana kitapsúıer qaýymnan turmaıdy. Bálkı, órkenıetten alys, shalǵaıdaǵy eldi mekenderde halyq megapolıstegilerge qaraǵanda kóbirek kitap oqıtyn shyǵar. Kim bilipti?..
Keıde japon men qytaı, orys pen aǵylshyn balalary kitap oqymasa, oqymasyn: al qazaq balasyna oqymaýǵa rasynda da bolmaıtyn sııaqty kórinedi. Bul, árıne, ulttyq ózimshildikke saıady. Degenmen, táýelsiz urpaqtyń ótken ata-baba aldynda kitap oqýdan ótelmegen boryshy bar. Keler urpaqqa da qaryz bolǵymyz kelmeıdi...
Qazaqstannyń vaterpolshylary Nıderlandpen kúsh synasady
Sport • Keshe
Sport • Keshe
Sport • Keshe
Konor Makgregordyń tabysy qansha?
Sport • Keshe
Almatyda áıelder onkologtarǵa tegin qarala alady
Aımaqtar • Keshe
Jandos Búrkitbaev Densaýlyq saqtaý vıse-mınıstri qyzmetine taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Keshe
Zınedın Zıdan koronavırýs ınfeksııasyn juqtyrdy
Álem • Keshe
Nursultan Nazarbaev elorda ákimin qabyldady
Elbasy • Keshe
Elbasy Beıbit Atamqulovty qabyldady
Elbasy • Keshe
Almatyda Kók-Tóbedegi aǵashtar zańsyz kesilip jatyr
Ekologııa • Keshe
Abaı atyndaǵy QazUPÝ-da Dırektorlar keńesiniń tóraǵasy saılandy
Aımaqtar • Keshe
Birqatar oblysta aýa raıyna baılanysty eskertý jarııalandy
Aýa raıy • Keshe
Almatynyń AT-arhıtektýra jospary bekitildi
Aımaqtar • Keshe
Túrkistanda 1361 daý medıatorlardyń qatysýymen oń sheshilgen
Aımaqtar • Keshe
Qyzmet barysynda qaza tapqan polıseılerdi eske alý jıyny ótti
Aımaqtar • Keshe
«Er Edige-Noǵaıly dáýiriniń jyry» atty mýzykalyq albom jaryq kórdi
Rýhanııat • Keshe
Aqtóbe oblysy ákiminiń eks-orynbasary 12 jylǵa sottaldy
Qoǵam • Keshe
Memleket basshysy Alekseı Soıdy qabyldady
Prezıdent • Keshe
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi apparatynyń jańa basshysy taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Keshe
Atyraýda 35 jastaǵy azamatshany tonap ketti
Aımaqtar • Keshe
Áleýmettik jarnamany qalyptastyrý boıynsha konkýrs uıymdastyrylady
Qazaqstan • Keshe
Maqtaralda kóktemgi egis jumystary bastaldy
Aımaqtar • Keshe
«Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń júzege asyrylýy talqylandy
Qazaqstan • Keshe
Batys Qazaqstanda vırýsqa qarsy ekpe 180 myńnan asa adamǵa egiledi
Medısına • Keshe
Tatarstandaǵy munaı kásipornynda jarylys boldy
Vıdeo • Keshe
Taǵaıyndaý • Keshe
Qazaqstan • Keshe
Aqsý qalasyna jańa ákim taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Keshe
Zańgerlerdi daıarlaý memorandýmyna qol qoıdy
Aımaqtar • Keshe
«Jumyspen qamtý jol kartasy» aıasynda 23 joba júzege asty
Aımaqtar • Keshe
Almatyda «Altaı», «Sapar», «Aqbulaq» bazarlaryn jańartý josparlanýda
Aımaqtar • Keshe
Aqtóbe oblysyndaǵy kenishtegi jazataıym oqıǵanyń sebebi anyqtaldy
Aımaqtar • Keshe
Nur-Sultanda COVID-19 indetiniń ósýi baıqalady
Aımaqtar • Keshe
Shetelden kelgen 10 jolaýshydan koronavırýs tabyldy
Qazaqstan • Keshe
«Nur Otan» partııasynyń Qoǵamdyq saıasat ınstıtýtynyń dırektory taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Keshe
Aýdandy 100 paıyz gazben qamtý mindeti tur
Aımaqtar • Keshe
Elordada qysqa merzimdi kásiptik oqý bastaldy
Aımaqtar • Keshe
Femıda qyzmetkeri adam ómirin qutqaryp qaldy
Aımaqtar • Keshe
Jetisýda taǵy 78 adam indet juqtyrdy
Aımaqtar • Keshe
Atyraýda 111 adamnan koronavırýs anyqtaldy
Aımaqtar • Keshe
Jyl basynan beri Mańǵystaýda 8000 ESQ berilgen
Aımaqtar • Keshe
Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligi konkýrs jarııalady
Qazaqstan • Keshe
Ilon Mask 100 mıllıon dollarǵa konkýrs jarııalady
Álem • Keshe
Elordada ekinshi aýysymdaǵy mektep oqýshylary sabaǵyn onlaın oqıdy
Aımaqtar • Keshe
Elordalyqtar «Saqtandyry» júıesin jańartyp otyrýy tıis
Medısına • Keshe
Mańǵystaý oblysynda arqar atqan azamat ustaldy
Aımaqtar • Keshe
Turǵyn úı naryǵyn belgisizdik kútip tur
Qazaqstan • Keshe
Ádilet organdarynda jemqorlyq 67 paıyzǵa azaıǵan
Qoǵam • Keshe
Shymkentte erkindikte júrgen arystan tabyldy
Aımaqtar • Keshe
Qazaqstanda aldaǵy úsh kúnde aıaz bolady
Aýa raıy • Keshe
Semeıde bozbalalar zeınetkerdi órtten qutqardy
Aımaqtar • Keshe
Jol apaty: Balqashta 2 adam qaza tapty
Aımaqtar • Keshe
Vaksına óndirýshisindegi órt bes adamnyń ómirin qıdy
Álem • Keshe
Uqsas jańalyqtar