COVID-19: Syry qashan ashylar?..

SARS-CoV-2-niń tegi qaıdan?

Dúnıeni dúrbeleńge salǵan korona­vırýs­tyń alǵashqy oshaǵy – Qytaıdyń Hýbeı provınsııasyndaǵy Ýhan qalasy ekeni barshaǵa málim. Degenmen bul ózi qalaı, qaıdan shyqty, tabıǵı ma, álde qoldan jasalǵan ba degen saýal plane­tanyń qarapaıym turǵyndary túgil, ǵalym-zertteýshilerdiń ózin maza­laǵan.

Jýyrda Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń 12 memlekettiń sarapshylarynan turatyn arnaıy jasaǵy Qytaıǵa jol tartyp, Ýhan Vırýsologııa ınstıtýtyna barmaı turyp, sol qaladaǵy ınfeksııanyń alǵashqy taraý oshaǵy deıtin «Hýanan» bazarynda, birneshe aýrýhanada jáne janýarlar aýrýyn zert­teıtin ortalyqta boldy. Ázirge naq­ty osylaı demegenmen, DDU basshysy Tedros Gebreıesýs aldyn ala esep retin­de sarap­shylardyń alǵashqy paıym­dary al­daǵy aptada jarııa etiletinin má­lim­dedi. 

Zoonozdyq ınfeksııalar men azyq-túlik qaýipsizdigi jónindegi Dúnıejúzilik uıymnyń sarapshysy Pıter Ben Embarek jetekshiligimen jumys atqarǵan jasaq, sonymen birinshiden, vırýstyń haıýannan adamǵa juǵýy, ekinshiden, áldebir janýardyń aǵzasyn aralyq etip baryp adam aǵzasyna ótýi,  úshinshiden, muz­datylǵan azyq-túlik ónimin paıdalanýdan shyǵý jáne jasandy jolmen týdyrylǵan vırýsty zerthanadan baıqaýsyzda shyǵa­ryp alý arqyly taralýy tárizdi tórt túr­li boljamnyń qaısysy durys ekenine saraptaý júrgizgen. Tedros Gebreıesýs ázirge osy 4 boljamnyń eshqaısysy tolyq teriske shyǵarylmaǵanyn aıtqan.

Pıter Ben Embarek: «Biz aýrýdyń qalaı bastalǵany jaıynda kóptegen málimet jınadyq. Jeltoqsan aıynda vırýs Ýhanda óte belsendi túrde taraǵan. Qytaı  tarapy COVID-19-dyń jahanǵa jaıylý qaýpi týraly kesh málimdegen. 2019 jyldyń jeltoqsan aıynda vırýstyń 13 shtammy Ýhandy kezip júrgen» dese, endi bir sarapshy EcoHealth Alliance úkimettik emes uıymynyń prezıdenti Pıter Daszak The New York Times basylymyna bergen suhbatynda koronavırýstyń alǵash ret Qytaı men Ońtústik-Shyǵys Azııada ómir súretin haıýannyń aǵzasynda paıda bolǵany jaıly pikirin bildirip, óziniń Qytaıda qolǵa úıretilgen túz taǵylary fermalarynda bolǵanyn, onda borsyq, vıverra jáne janat ıtteri qatar baǵylatynyn kórgenin, solarǵa vırýstyń jarqanattan juǵýy múmkin degen oıyn jetkizgen.

Sonymen COVID-19-dyń paıda bolýy jaıynda 4 túrli paıym bar, al sarapshylar túpki sebepti anyqtady deýge kelmegenimen, aralyqtaǵy aldyn ala esebi jýyrda jaryq kóretin kúndi asyǵa kútemiz.

Shtammnyń da shtammy bar

DDU 12 aqpanda bergen brıfınginde COVID-19-dyń jańa shtammdarynan buryn vırýspen aýyryp, aǵzasynda qalyptasqan antıdenege qaramastan, qaıtalap aýyrýdyń bar ekeni jaıynda málimdegen. DDU bas ǵylymı qyzmetkeri Sýmııa Svamınatan B1525 shtammynyń alǵash Ulybrıtanııada tirkelip, odan qanatyn jaıa taralyp ketkenin aıtqan. The Guardian basylymy Edınbýrg ýnıversıteti zertteýshilerine súıene otyryp, vırýstaǵy tiken tárizdi jabysatyn aqýyzdaǵy ózgeristerge qarap, onyń osynyń aldynda tabylǵan kenttik E484K vırýsynan aıyrmashylyǵy barlyǵyn, aǵzadaǵy antıdenelerdi eleı qoımaıtyn qasıeti barlyǵyn jazady. Ebınbýrgtik ǵalymdar Danııada (35), Ulybrıtanııada (32), Nıgerııada (12), AQSh-ta (7), Fransııada (5), Ganada (4), Kanadada (2), Aýstralııada (2), Iordanııada (2) jáne Ispanııada (1) vırýs juqtyrǵanda alynǵan úlgilerdiń genomdaryn sekvenırleý arqyly tapqan bul shtamm asa juqpalylyǵyna qosa, 55 jastan asqan jandar úshin óte qaýipti, SARS-CoV-2 ózinen de onyń osy shtammynyń qateri kóbirek dep jarııalady. Ony osyǵan deıin Birikken koroldikte tirkelgen B117 vırýsyna uqsas dep málimdedi.

Vırýs shtammdarynyń túrliligi, onyń qaýiptilik deńgeıiniń joǵarylyǵy ja­ıynda Brazılııa men Ońtústik Afrıkadan da dabyldar túsken. Osydan keıin OAR Densaýlyq mınıstri Zvelı Mkhıze satyp alynyp qoıylǵan AstraZeneca vaksınasynan bas tartty. «Zertteýler bul vaksınanyń atalǵan shtammǵa qarsylyǵy tómen dárejeni kórsetti. Sondyqtan ekpe salýdy toqtata turamyz. Sol sebepten óndirýshi kompanııadan osy jaıtqa qatysty usynymdar kútemiz, AstraZeneca bul jaıynda habarlandy», degen ol vaksınalaýdyń elde toqtamaıtynyn, aldaǵy tórt aptada Johnson & Johnson men Pfizer vaksınalary jetkiziletinin, onymen eń aldymen medısına qyzmetkerleri qamtylatynyn aıtty.

OAR jurty zertteý qorytyndylary shyqpastan buryn vaksınanyń 1 mln dozasyn satyp alǵan eken, al onyń ońtús­tikafrıkalyq shtammǵa degen tıimsizdigi 7 aqpanda ǵana belgili boldy. Financial Times basylymy 2 myń adamǵa jasalǵan vaksına qorytyndysyn jarııa etken soń OAR úkimeti halqyn tıimsiz ekpeden qor­ǵamaq nıette osyndaı qadamǵa barýǵa máj­búr boldy.

London Gıgıena jáne tropıkalyq medısına joǵary mektebiniń málimetteri boıynsha, ulybrıtanııalyq jańa shtammnan kóz jumý SARS-CoV-2-niń burynǵy túrine qaraǵanda 1,58-1,71 ese joǵary bolady dese, London ımperııalyq kolledji 1,29-1,36, Ekseter ýnıversıteti 1,7 shamasynda ekenin aıtady.

Qalaı degende de ǵalymdar biraýyzdan vırýs shtammdaryn genomdyq baqylaýda ustaý­dyń mańyzdylyǵyna jete mán be­rý kerek, bul ózgeristerge qatysty der ke­zinde tıisti qadamdar jasaýǵa kómek­tesedi deıdi.

COVID-19-dan soń qalypqa kelý

KVI-men aýyrǵan soń uzaq ýaqyt qalypqa kelý oıdan shyǵarylǵan dúnıe emes, bul ár eldegi densaýlyq saqtaý sala­syna qosymsha kúsh túsiredi deıdi DDU sarapshylary. Shynymen de vırýstan jazylǵan adamdardyń ózi biraz ýaqyt sharshap, álsireı beretinin, qara terge túsetinin, este saqtaý qabiletiniń kemigeni jáne ózge de jaısyzdyqtardyń ketpeı, aǵzany bosatpaı júrgenin aıtady. DDU ókili Djanet Dıas mundaı kúı­diń jazylǵan soń 3-6 aı júzine sozy­la­tynyn aıta kele, múshe elderdiń den­saý­lyq saqtaý qyzmetkerlerine mun­daı jaısyzdyqtyń aýrýhanaǵa jatpaı, úılerinde jazylǵandardyń da arasynda kóptigine zer salýdyń qajettigine keńes beredi. Sońǵy kezderi medısınadaǵy túrli mamandar, onyń ishinde kardıologter, nevropatolgter, pýlmanologter men tipti psıhıatrlar COVID-19-dyń jazylǵan soń da aǵzaǵa tıgizetin teris áseri týraly jazyp júr. Sondyqtan da olardyń pikirinshe, adamdardyń aǵza­synyń túrliligi tárizdi ár pasıentti qalyp­qa keltirýdiń joldary da túrli bolýy tıis. Al jalpylaı alǵanda, ár­túr­­­­li toptaǵy aýrýlar boıynsha, vı­rýs­­­­tyń qaldyrǵan izine baılanys­ty saýyq­ty­rý­dyń ádisterin jetildirý qa­jet. Qa­laı bol­ǵanda da kózge kórinbes tozań­nyń jum­baǵy tolyq sheshiler emes...