Sanany ózgertýdiń tıimdi tetigi

2017 jyly Prezıdent Nursultan Nazarbaev «Qazaq tili álip­­­bıin kırıllısadan latyn gra­fı­kasyna kóshirý týraly» Jarlyqqa qol qoıyp, Premer-Mınıstr ókimimen qazaq tili álip­bıin latyn grafıka­syna kó­shi­rý jónindegi Ulttyq komıssııa quryldy. Qazaq tili álipbıiniń latyn grafıkasyna kezeń-kezeńmen kóshýiniń 2025 jylǵa deıingi is-sharalar jospary ázirlenip, orfografııalyq, ádistemelik, termınologııalyq, tehnıkalyq jáne aqparattyq súıemeldeý jónindegi tórt jumys toby qu­ryl­dy. Latyn grafıkasyna ne­gizdelgen qazaq álipbıiniń or­fogra­fııalyq erejesi Tujy­rym­damasy negizinde A.Baıtur­sy­nuly atyndaǵy Til bilimi ıns­tı­týtynyń ǵalymdary «Qa­zaq tiliniń orfografııasynyń jańa erejeleri» jobasyn ázir­le­di.  Búkilhalyqtyq talqy­laý­lar­dan soń, Qazaqstan úkimeti 28 qań­tarda qazaq álipbıin latyn grafıkasyna kóshirý jónindegi ulttyq komıssııanyń otyrysyn ótkizip, latyn alfavıtiniń jańa nusqasyn usynǵan bolatyn. Úkimettiń málimetinshe, jańa álipbı 40-tan asa nusqanyń ishinen tańdalǵan, atalǵan nus­qa­da 31 árip bar. Jańa álipbıge kóshýdi 2023 jyldan 2031 jylǵa deıin júrgizýdi josparlap otyr.

Tehnologııalyq jań­ǵyrý ke­ze­­ńinde latyn gra­fı­kasynyń búkilálemdik aq­parattyq keńis­ti­ginde basym orynda ekeni anyq ári álemde eń keńinen qol­­da­nyla­­­tyn júıe ekeni daý­syz. Ǵa­lymdar latyn grafıkasy ne­gizindegi qazaq álipbıne kó­shý­­ tildiń negizgi tetikterin jań­ǵyrtýǵa, qazaq tiliniń álem­dik aqparattyq keńistiktegi alǵy­shart­­taryn qalyptastyrýǵa, son­­daı-aq aqparattyq jáne kom­­­­­mýnıkasııalyq tehnolo­gııa­­­­­lardyń keńinen taralýy­na múm­­kindik jasaıdy dep bile­di. «Latynshaǵa kóshýdiń tereń logıkasy bar. Bul qazirgi zaman­ǵy tehnologııalyq ortanyń, kom­mýnı­kasııanyń, sondaı-aq HHI ǵasyrdaǵy ǵylymı jáne bilim berý prosesiniń erekshelikterine baılanysty», dep Elbasynyń ózi munyń sheshýshi qadam ekenin naqtylaǵan-dy.

«Rýhanı jańǵyrý» maq­sa­tyn iske asyrý úshin bizge tota­lı­ta­r­­lyq júıeden bizben birge shyq­­qan Bal­tyq boıy, Shyǵys Eý­ropa elderiniń táji­rıbesin zertteý asa ma­ńyzdy. Sonymen birge etnostyq tarıhy ózimiz­ben qatar ór­bi­gen, bir ne­giz­­den shyq­qan túr­kitildes ha­lyq­­­tar­­dyń yn­ty­­maq­tas­­tyǵy, bir-bi­rine jana­shyrlyǵy biz úshin asa mańyzdy qyzmet atqa­ra­dy. Qazirgi geosaıası jaǵ­daı­da ózi­miz­­diń ulttyq qa­sıet­terimizdi saq­tap qa­lý­dyń tóte joly túrkitil­des ha­lyq­tardyń san qyrly odaq­­tas­tyǵy. Jaqynda ǵana Túr­­kis­tanda ótken Túrki mem­le­ket­­­teriniń sammıti bul jaǵy­nan arshyndap alǵa basyp kele jatqanymyzdy kórse­tedi jáne kóńilge úmit uıala­ta­dy. Túr­ki ha­lyq­tarynyń baýyr­las­ty­ǵy­nyń bir tetigi ortaq álip­bı bolsa kerek. Mine, «Rý­ha­nı jańǵyrýdyń» aıasynda Qazaqstanda iske asa bastaǵan latyn álipbıine kóshý saıasaty men alǵashqy qadamdary ortaq tú­rki múddesine qyzmet ete­di dep senemiz», dedi Jambyl Artyqbaev.

Latyn grafıkasyna ótý ar­­qy­ly shetelderdegi kırıll qar­­pin túsinbeıtin qazaq dıas­poralarynyń qazaq tilin qolda­nýy­na eleýli yqpal etýge bola­dy, sonymen qatar týysqan túr­ki halyqtary da jazý ja­qyn­dy­ǵy­nan túsinisse, túrki áleminiń ún­de­sýine qol jetkizer edi degen paıymdy pikirdi «Til-Qazyna» ulttyq ǵylymı-prak­tı­kalyq ortalyǵynyń ǵa­lym hatshysy, fılologııa ǵy­lym­darynyń kandıdaty, dosent Nurlyhan Aıtova da aıtady. Ǵa­lym­nyń aıtýynsha, grafıka reformasy – jalań tańbalar tizbegi emes, til men ult, til men sana, til men áleýmet, til men psıhıka, til men ádisnama, til men bilim, til men urpaq sabaqtastyǵy, til men tehnıka, til men tarıhı sana baılanysy men araqatynasyndaǵy kópshilikke kórine bermeıtin názik shıelenisterdiń túıinin es­kerip baryp sheshetin kúrdeli qu­bylys.

«Osy ýaqyttan bastap latyn grafıkasyna kezeń-kezeńimen kóshý isine kirisken birqatar qurylym ne ekti, ne ordy? Ár nárseni mejeli ýaqytta ekshep, esebin alyp, eldi qulaǵdar etýdiń qajettiligi halyq aldyndaǵy paryz salmaǵyna qııanat qylmaý nıetimen ólshense kerek. Latyn grafıkasyna kóshý – rýhanı, til­dik reforma ǵana emes, saıası reforma. Ol – lıngvıstıka tilimen aıtsaq, grammatıkalyq otar­laýdan qutylyp, azattyq alý­dyń jankeshti qadamy. Al saıa­sı aspektiden qarasaq, eko­no­mıkalyq táýekelderimen qosa alǵanda, ulttyq sananyń jańǵyrý tetigi bolýǵa ábden laıyq ámbebap jaraqty stra­tegııalyq baǵdar. Ǵylymı-teh­nıkalyq turǵydan qa­rasaq, álem­dik aqparattar tol­qynyn sho­ǵyrlandyrýǵa be­ıim, bilim tutastyrýshylyq jáne su­ryptaýshylyq qabiletke ıe qu­rylymdyq júıe ári rýhanı baza. Bul – onyń eń iri múm­kin­dik­teri», deıdi Nurlyhan Aıtova.

Álemdik qoǵamdastyqtyń teń­­quqyly múshesi Qazaqstan ke­­l­eshek damýyn latyn grafıka­sy negizindegi ulttyq álip­bı­ge kóshýdi mańyzdy dep tabýy kenetten paıda bolǵan sheshim emes. Bul – memlekettiń maqsatty túrde oıǵa alǵan Qazaqstan halqynyń ortaq tańdaýy. «Rýhanı jań­ǵy­rý» baǵdarlamasynyń tórt jyldyǵy aıasynda Elbasy bas­ta­masymen bekitilgen tarıhı she­shim 2025 jylǵa deıin latyn álipbıine tolyq kóshýimiz kerek ekendigin, qoǵamdyq ómirdiń bar­lyq salasyna kezeń-kezeńimen en­gizý qajettigine úndep otyr.