Moral jáne vaksına naryǵy

Munyń sebepteri kóp. Biraq medısınalyq kómekke, ásirese koronavırýs vaksınasyna qoljetimdilik ártúrli ekenin eskermeý múmkin emes. 18 qańtarda Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń bas dırektory Tedros Gebreııasýs tabysy joǵary 49 elde kem degende 39 mıllıonnan astam doza koronavırýs vaksınasy bólingenin aıtty. «Tabysy tómen bir elge 25 doza ǵana berildi. 25 mıllıon emes, 25 myń emes. Bar bolǵany 25 doza ǵana», dedi ol.

Qazirgi tańda álemde bir mıllıardtan astam vaksına dozasy salyndy. Biraq aıyrmashylyq áli de óte úlken. Máselen, Seıshel araldary turǵyndardyń 59 paıyzyna vaksına egip, kósh bastap tur. Izraıl (56 paıyz), Chılı (34 paıyz) jáne AQSh (30 paıyz) ta joǵary orynda. Brazılııa álem boıynsha 43-shi orynda tur. El turǵyndarynyń 5,9 paıyzy ǵana vaksınamen qamtylǵan. Úndistan men Bangladeshte bul kórsetkish anaǵurlym tómen, tıisinshe 1,8 paıyzdy jáne 1,7 paıyzdy quraıdy. Keı elderde, negizinen, Saharanyń ońtústigindegi Afrıkada is júzinde eshkim vaksına almaǵan.

Koronavırýs vaksınasy tamaq pen baspana sekildi óte mańyzdy qajettilik ekenin eskersek, teńsizdiktiń osynshalyqty ulǵaıýynan uıalýymyz kerek. Kóptegen baı elder saqtyq úshin vaksınany artyǵymen qorǵa saqtap, máseleni kúrdelendire túsedi.

Bertinge deıin dári-dármek pen ashyq ǵylymǵa qol jetkizýdi qoldaıtyn belsendiler pandemııa aýqymynyń úlkendigi jekemenshik ǵylym men patenttik naryqtaǵy monopolııalardan bas tartýǵa ákeledi dep úmittengen. Mysaly, 2020 jyldyń mamyrynda DDU koronavırýs tehnologııalaryna qol jetimdilik pýlyn (C-TAP) iske qosty. Bul pandemııaǵa qatysty zııatkerlik menshik máselesin erikti túrde keńinen bólýdi yntalandyrýdy maqsat etedi.

Dál sol sekildi, byltyr qurylǵan COVID-19 vaksınasyna arnalǵan Global Access (COVAX) ortalyǵy baı elderdiń qarjylyq qoldaýymen kedeı memleketterge sýbsıdııalanǵan vaksına berýi tıis edi. Biraq sol kezdiń ózinde, Aleksandr Zaıchık jaqynda The New Republic basylymynda jazǵandaı, «alǵashqy kezeńdegi optımızm men múmkindik sezimi áldeqashan joq boldy».

Eger álemdegi koronavırýs vaksınalaryna teń qol jetimdilikti qamtamasyz ete almaǵanymyz jóninde oılanyp áreket etsek, keleshekte kedeı elderdi tyǵyryqta qaldyrmaıtynymyzǵa senim mol. Sátsizdik zııatkerlik jáne moraldyq turǵyda da bolady. Kóptegen belsendilerdiń izgi nıetke negizdelgen josparlary men usynystarynda jeke usynystarǵa az kóńil bólindi. Biraq korporasııalardy moraldyq turǵydan ustaýǵa úgitteý durys bolǵanymen, olardy moraldyq dep sanaý – aqymaqtyq.

Biz adamdar aqsha jasaýǵa tyrysýdyń ornyna, bilim alý ortasyn qurýǵa qarajat salatyn, sodan keıin nátıjelerin ortaq derekke qosatyn bolashaqtan úmittene alamyz. Biraq oǵan áli jetkenimiz joq. Ázirge jeke tulǵalarǵa zııatkerlik menshik obektileriniń quqyǵyn ıelenýge múmkindik berýimiz kerek. Osylaısha qundy zertteý jasaýǵa jol ashylady.

Sonymen qatar farmasevtıkalyq kompanııalardyń paıdasyn aıtarlyqtaı tómendetýge múmkindik bar. Olardy ónimdi arzanyraq satýǵa májbúrleý jáne jalpy óndirýshilerge belgili bir aımaqtarda satýǵa múmkindik berý sekildi qadamdar farmasevtıkalyq ónerkásipti de óltirmeıdi, ǵylymı zertteýlerge jumsaıtyn qarajatty da azaıtpaıdy.

Muny durys oryndaý úshin jańa vaksınalar sekildi ortaq bilimge negizdelgen ónimder naryǵynyń qurylymyn túsiný kerek. Qazirgi tańda olaı jasap otyrǵan joqpyz. «Naryq» – básekelestik pen janama mámileler. Institute for New Economic Thinking taıaýda jarııalaǵan zertteýge súıensek, úkimetter men farmasevtıkalyq kompanııalar byltyr koronavırýs vaksınalary boıynsha 44 ekijaqty mámile jasasqan. Olardyń kópshiliginde egjeı-tegjeıli málimetter joq, shartty buzý talaptary da túsiniksiz. Kedeı elder negizinen oǵan aralaspaǵan.

Bul naryqty túsiný úshin bizge teorııalyq negiz qajet. Qazirgi ýaqytta bul 1838 jyly Avgýstın Kýrno negizderin anyqtaǵan olıgopolııa uǵymyna uqsaıdy. Kýrnonyń jańalyǵy keıinirek AQSh-tyń 1890 jylǵy «Sherman monopolııasy týraly zań» sııaqty alǵashqy monopolııaǵa qarsy zańdardy ázirleýge múmkindik berdi. Bul fırmalarǵa baǵa belgileýge múmkindik berip, biraq baǵany kóterý úshin qupııa kópjaqty kelisimge tyıym saldy. Bul zańdar birtindep ótkirlene tústi.

Qazirgi tańda belgisiz kezeńdegi vaksına naryǵynyń erejelerin jasap jatyrmyz. Eń kemi, bizge belgili nárseden zııatkerlik menshik quqyǵy áli de óz rólin atqara berýi kerek ekeni anyq. Ekinshi jaǵynan, farmasevtıkalyq fırmalar ınnovasııalardy yntalandyrýdy qoldaýǵa ketetin qarajattan da kóp paıda tabady. (Ásirese, olardyń zııatkerlik menshik quqyǵynyń qanshalyqty bóligi memleket qarjylandyratyn zertteýler nátıjesinde alynǵany mańyzdy). Qazirgideı iri pandemııa kezinde dári-dármek shyǵaratyn kompanııalarǵa bir rettik tólemder jasap, olardyń shyǵyndaryn jabýymyz kerek. Olardyń keıbir patentterin alyp tastaýymyz, basqa kompanııalarǵa mańyzdy vaksınalardy jappaı óndirýge múmkindik berýimiz kerek.

Uzaq merzimde qoǵamnyń jetistigi tek paıdaǵa táýeldi emes ekenine ekpin berip, odan ári qaraı júre alamyz. «Barlyǵy qaýipsiz bolǵansha, eshqaısymyz da qaýipsiz bola almaımyz» degen tanymal uran baılardy ózimshildikten arylýǵa shaqyrady. О́ıtkeni basqalarǵa kómektesý olardyń jeke múddesine saı keledi. Pandemııa – ekonomıkalyq utymdylyqtyń tar sheńberinen shyǵýdy oılastyrýǵa, basqalardyń múddesin ózimizdiń jeke múddemiz retinde anyqtaýǵa shaqyrý.

Kaýshık BASÝ,

Dúnıejúzilik banktiń burynǵy bas ekonomısi jáne Úndistan úkimetiniń bas ekonomıkalyq keńesshisi, Kornell ýnıversıtetiniń ekonomıka professory

Copyright: Project Syndicate, 2021.

www.project-syndicate.org